Valè a KA : on ti kabéchaj èvè lang a Lakarayib é Lang a Lafrik-di-Lwès

Tout lang asi latè pa ka èsprimé Tan Pasé, Tan Prézan é Divini a yo, menm jan-la. Kontèl, kréyòl é plizyè dòt milyé lang, ka sèvi èvè on Makè. Yo ni, makè a prézan, makè a Pasé, é makè a Divini. Kon té, ké, ka, té ké ja ka, poko ka, té ka, té ké, ja, ja ka, ké ka…

Onlo adan sé lang-lasa ka plasé Makè-la, an plas potomitan adan pawòl kréyòl-la, ki vlé di, ant Sijé é Vèb, kontèl : an Kréyòl Gwadloup

An	Ka	Manjé
Sijé (tèm)	Makè	Vèb (rèm)

Dabò-pou-yonn,  kouté byen : An ka manjé. Kalanswa ton-la ou ka di fraz-la, ni on aksan fò asi KA, parapòt a lézòt mo a fraz-la, ki ni on aksan fèb. Sé konsa ou ka tann é konstaté wòl granmatikal potomitan a KA, adan pawòl kréyòl-la, Gwadloup, men Matinik é Lagiyann osi. 

Sé, menm èstratéji-lasa, parapòt a plas an mitan-la, ou ka trouvé osi, an fraz a lang fon lang ewe, (Togo, Ghana, Afrik-di-Lwès), menm si aksan-la pa si fò anlè makè-la, adan sé lang afriken-lasa.

Mi	Le	Du nu
Sijé	Makè	Vèb

 Mi le du         nu

An ka manjé (on) manjé)

Sé menm biten-la, an twi, brong, a’wasa, akan, (Ghana, Togo, Kòt-Divwa, « Afrik -di-Lwès »)

Me	Re	Di
Sijé	Makè	Vèb

Me re di

An ka manjé

Ni lang ki ka sèvi épi makè pou maké Tan, men ki pa ka mété makè-la an pozisyon potomitan a fraz-la. Yo pé jis rivé mété’y apwé vèb-la. Kontèl an mandaren, on lang a Lachin :

Wŏ	Chī	Le
Sijé	Vèb	Makè

Sé lang a makè Tan-la, yo tout, tout, tout, yo ni o mwens, on modèl fraz, la pa ni p’on makè menm, ant sijé é vèb

An rivé ! An pati ! An gadé, an vwè’y. 

Absans a makè-lasa, yo ka kriyé’y, makè Zéwo.

Ni dòt lang, tan kon fransé, pannyòl, italyen, ki ni on dézinans, ki vlé di on tèminézon, pou maké tan-la, andidan sylab final a vèb-la : je mangerai ; je mangerais, je mangeai, je mangeais, je mange.  Tèminézon-la pé jis rivé chanjé fòm a vèb-la : je vais, nous allons, vous irez, parapòt a istwa konpliké a mo-la. Sa byen diféran èvè sé lang kréyòl-la é sé lang afriken-la nou bòdé la.

Kèsyon a lang é fanmi a lang : on makè potomitan

Makè potomitan-lasa, ki ou pran on kréyòl a baz anglé, on kréyòl a baz pannyòl é pòtigé, on kréyòl a baz olandé, ou ké touvé on makè potomitan, ki plasé ant sa yo ka kriyé, Sijé a vèb-la, é Vèb-la é ki ka èsprimé Tan-la.

An plis di sa, pou maké Tan Prézan a yo, lang kréyòl a Lakarayib ni on èstratéji palé, la tini on makè ki ni menm valè ki makè KA a kréyòl Gwadloup, douvan on vèb : papiamentu (Aruba, Kiraso, Bonè, Sen Maten olandé), palenquero (Bò lanmè Kolonbi, é Vénézyéla) saramacan (Sirinanm é Lagiyann), sranantongo (Sirinanm), kòkòy (Lwès a Donmnik), janmayiken (Janmayik), ayisyen (Ayiti).

Kréyòl Gua	Yo	Ka	Pléré
Papyamentu	Nan	Ta	Yora

Papyamentu sé on lang ki fèt an kontak ant Afriken, moun épi Méditéranéyen laten, èvè olandé. An lanmè karayib-la, Yo ka palé papiamentu, Sen Maten pati olandé, Kiraso, Awouba, Bònè, 4 lilèt.

Kréyòl Gua	Pèp	an mwen	ka	pèd	Lang	a’y
Palenkero	Pueblo	Mí	ta	pele	Lengua	Ané

Palenkero : Références : Friedman & Patiño, 1983 :116 ; Byrne 1987

Palenquero sé on lang ki fèt an kontak ant Afriken épi pannyòl. Yo ka palé papiamentu asi kòt a Kolonbi é a Vénézyèla, ki vlé di, adan péyi kontinantal a Lakarayib.

Gua	Samori	Ka	gadé
Saramacan	Samori	Tá	lúku

                           

Saramakan sé on lang ki fèt an kontak ant Afriken épi Olandé. Sé on lang yo ka palé an Sirinanm, an Karayib-la. Ni onlo Saramakan Lagiyann, osi.

Gua	I	Ka	pwòpté	chanm a’y
Sranan	A	E	krin	en kamra

Winford é Bétina, 2007 :16)

 Sranan, sé lang kréyòl Sirinanm, tou pré Lagiyann.

Gua	An	Ka	manjé	on manjé
Kòkòy	Mi	E	nyanm	Vikoul

 

Kòkòy sé on lang kréyòl, Kontak Anglé é lang Afriken, yo ka palé an lwès a Dominik.

Gua	An	ka	Chanté
Janmayik	Mi	a	Sing

Kréyòl janmayik, sé on kréyòl baz anglé.

Gua	Nou	ka	Travay
Ayiti	N	ap	Travay

Détwa kèsyon téyorik pou bout

On vèb aksyon. On vèb ki ka èsprimé on biten ka fèt, ka réyalizé. A pa nenpòt ki vèb ou ka trouvé douvan ka, é, a, ta. Ou pé ké di *an ka enmé, Men ou ké di, an ka boula on toumblak, pas boula, sé on vèb aksyon.

An bout a sa : Nou ka konstaté, tout sé kréyòl-lasa, a koumansé pa kréyòl Gwadloup, ka èsprimé Tan Prézan, èvè on ti makè potomitan, ka, ta, e, a, ap, men, yo tout, sé DOUVAN ON VÈB AKSYON.

Ki vèb ? Kouté : Sé vèb kon, pléré (Gua) /yora (Papia) ; pèd (Gua)/pele (Palenke) ; gadé (Gua)/lúku (Saramakan) ; pwòpté (Gua) /krin (Sranan) ; manjé (Gua)/nyanm (Kòkòy) ; chanté (Gua)/sing (Janmayik ; travay (Gua)/travay (Haïti).

Kouté sa osi

  – Ni makè, ni vèb pa ka chanjé fòm adan sé lang-lasa, lè ou ka konjigé. Ki ou di, an ka dansé, ou ka dansé, i ka dansé, nou ka dansé, zòt ka dansé, yo ka dansé, sé toujou on menm KA, kalanswa an, ou, i, é sé toujou on sèl fòm a vèb-la, DANSÉ. Sa osi, sé menm prensip-la adan sé lang kréyòl a Lakarayib-la, sé menm prensip granmatikal-la, yo ka kriyé « envaryab ».

  – Tout prensip-lasa valab osi pou sé lang afriken-la nou bòdé la.

Ni lengwis ka di, sé makè-lasa, (ka, ta, ap, é, a), yo tout, yo ni menm valè sémantik-la, ki vlé di’w, sé menm biten-la yo ka di, andidan fondas a sans a yo : Nou ké pwan pasyans ankò. Men sé on kèsyon fondal ki poko ni répons klè.  Tini onlo lang, Lafrik-di-Lwès ki ni menm valè-lasa.

Dézyenm lison-lasa ka vini pozé, on kèsyon téyorik fondal pou syans lengwistik é pou idantité a sé sosyété kréyolopal-la :

Ki lyen tousa rèsanblans tini ant lang kréyòl Gwadloup, Matinik èvè lang kréyòl on dòt baz lèksikal, é lang afriken, kontèl fon, ewe, brong, a’wasa, twi, akan, fanti é onlo dòt konsa ankò, Lafrik-di-Lwès é menm Lafrik santral ?

Kabéchaj é réfléchi dèyè poko mannyé ! Sé dèyè bwa ki ni bwa ! E dèyè entélijans wouvè ki tin entélijans wouvè pou sèvi sé sosyété kréyolopal-la. Ni on chay bitasyon travay pou fè. Men, adan tousa, penga fè on plonjon adan lilizyon é jénéralizasyon : 

Kouté byen é li byen : An wòlòf, yonn adan sé lang Sénégal-la, Lafrik-di-Lwès, ni on makè tan, NA,  ki plasé tou jis apwé vèb-la, kon an mandaren, é an plis, douvan  konpléman a vèb-la :

Wòlòf : 

Omar lekk        na      ceeb

Omar manjé   Té        diri

An sé lang akan, twi, fanti, a’wasa, brong, a pa on makè ki ka èsprimé Tan Pazé, sa ki fini. Sé on dòt èstratéji, la yo ka lonji vwéyèl final a vèb-la :

Kouté byen ankò

Nano fiada me huu Kofi : mot-à-mot, « Lòt vantrèdi an vwèèè Kofi » « Vantrèdi pasé, an vwè Kofi ».

Oditè é lèktè, byen mèsi zòt kouté lison 2-lasa. Ké tini on dòt lison, si Tan Prézan. Pas, KA pa ka èsprimé yenki Prézan, é pas Tan Prézan an Kréyòl, ni gwo mòdan.

Kouté lison lasa 

Dékouvè travay a man Juliette Facthum-Sainton