Nosyon a Tan adan on lang. Tan pasé, Tan prézan é divini an gramè kréyòl : TÉKÉKA

Mi sijé a lison Yonn. Avan on sosyété é lékòl ki andidan sosyété-lasa, apwann zélèv konjigézon a Tan adan on lang, fò té ké konprann ki jan, moun an sosyété-la ka apèsivwè Tan adan lavi. A pa menm biten-la, men, ni on liyannaj yonn é lòt.

Pwan’y an jan ou vlé, tout lang asi latè ni on èstratéji pou èsprimé Tan. É, ki ou vlé, ki ou pa vlé, tout lang ni twa dimansyon tanporèl yo ka èsprimé :

1) Pasé- 2) Prézan- 3) Divini, ki vlé di : Yè- Jòdila- Dèmen

Nosyon a Tan ka konté onlo, adan vi a on moun. I ni, sé menm twa dimansyon-lasa : Pasé-Prézan-Divini

Sé menm biten osi adan istwa a on sosyété, é adan listwa a limanité.

Kon di on filozòf alman, Edmund Husserl (1859-1938) Ki ou vlé, ki ou pa vlé, konsyans a lézòm si latè èstriktiré silon Tan. Tan-la, Pasé-Prézan-Divini, yo tou lé twa, la ! enskri, an konsyans a-w, é an konsyans a lézòm asi latè.  Sé pou sa, kòm lang ka èsprimé laréyalité alantou an nou, Tan ka touvé èsprésyon a’y, adan tout lang moun ka palé asi latè.

O mil défi : ès ou pé di, on pwofésè é on zélèv lékòl Gwadloup, ka métrizé zafè a Tan an lang kréyòl : Tékéka, jaka, é tout dòt konbinézon kon sa ? Mwen, an ka réponn, yo p’on yonn pa ka métrizé tousa. Pas, yo poko étidyé’y. Men osi, pas, pou on sosyété métrizé Tan, adan lang-la i ka rèkonnèt sé zansèt a’y ki fè’y la, sa ka mandé plizyè syèk réflèkson é sajès. Plizyè syèk réflèksyon é sajès asi Tan inivèsèl, men osi asi jan tan-la déwoulé é ka déwoulé adan istwa a péyi-la. Lè i pwan Tan a’y réfléchi asi tousa, alòs, i paré.

Magré tousa, Gwadloup ni Tan a’y ki ta’y.  

Men, an ki jan fè, on ti sosyété ki fèt anba jouk a lèsklavaj, kon tèl ti bannzil Gwadloup-lasa, ant 1650 é 1848, fè, pou kréyé on konsyans a Tan. Sé pas, I ni konyisyon a’y ki ta’y. Kon nou sòti di, té ké, ka, té ké ja ka, é dòt konsa, Sé jan lang-la, an jan a’y, konsivwè lètan.

Menm Konsyans a Tan Gwadloup-la, dapré mwen, ou ka touvé’y osi, pa asi tout bannzil Karayib-la, é adan on bon pati a kontinan mériken-la, pati a kontinan-la, la moun viv istwa a lèsklavaj.

Ni plizyè konsyans a tan si latè. Avan nou travay si Tan an gramè kréyòl, nou k’ay èsploré plizyè konsyans a Tan si latè   

Filosòf ki ka travay asi nosyon a tan, ka di, moun adan sosyété ka rèprézanté Tan-la, dé jan, swa yonn, swa lòt :

– Yonn : On Tan, on jan linéyè, asi on laks, laks a tan. Senbòl-la, yo ka pran la, sé kon flèv, dlo-la ka koulé adan, san janmen i pé arété koulé, é toujou an menm sans-la. A pa tèlman tan linéyè-lasa nou k’ay palé, menm si i ka sèvi onlo an gramè.

– Lòt : On tan siklik, é sé tala dapwé mwen, bannzil Karayib adan la : Tan a mango é kénèt, tan a pwadibwa, é dòt konsa : on sèl sézon pou chak biten é ki ka wouvin chak lanné, an menm péryòd a lanné-la, on mannyè siklik. Moun ki té ka travay tè, an tan lontan, men osi moun jòdijou, yo ka on jan kwé, pa ni mwayen fè pwa-di-bwa an dèwò a péryòd a nwèl. Pas yo ni on nosyon siklik a Tan.

Larèlijyon, adan sistenm kolonyal-la, maké lèspri a moun Gwadloup. Obéyi, travay tou long-alé, pou gannyé on plas paradi térès lè ou ké mò. Men moun sé moun, ki fè, fò té trapé sansasyon a tibwen libèté : sé konsa, tini Tan a kannaval adan tout bannzil Karayib-la, men osi, asi tè Gwadloup, tan a mikarenm, vin enpozé’y. Mikarenm, mi on senbòl fò, a tan siklik Gwadloup : E chak lanné, ni on Wa a kannaval : Vaval. Yo ka brilé’y mèkrédi désann, é i ka résisité lanné apwé, an menm lépòk-la.

Lézéléman dlo, difé, é van, ka menné’w rèspèkté siklik-lasa. Mi on sitiyasyon, la yo dépozé Afriken asi on bitasyon, asi on lilèt, é la i pa konnèt klima-la. Fò i té lité pou maté klima-la, é chak lanné i té ka atann sézon a gwo lapli é loraj-tonbé, sézon a siklòn é tan a séchrès. An sèptanm, òktòb, siklòn ! sa pé rivé kréyé on ritm siklik an konsyans a’w. Sonjé siklòn 28, tousa déga i fè.

Fò té ké tyenn kont di tousa an sòti di la, pou on moun asi latè pwan konsyans a nosyon a tan an gramè, é pli èspésyalman an gramè kréyòl.

Men ni dòt aspé istorik é filozofik a Tan ankò, fò sézi an Karayib-la pou on pwofésè oben on zélèv konprann Tan inivèsèl é Tan an lang kréyòl-la (tékéka…)

Kontèl, Silon Benitez Rojo Antonio, ki sé on gwo modèl pansè kiben, (La isla que se repite, 1989, Las ediciones del Norte), ki ka di, dipi an 1989, an tèt a moun adan Bannzil Karayib-la, tan-la koupé, haché. E ni onlo mo ka wélélé an tèt a moun a Lakarayib. Ki fè, Pou on Karibéyen pé konprann nosyon inivèsèl a Tan, fò té ké sizé gadé kronoloji a tout sé istwa a sé bannzil-la :

– Tan avan Lakarayib : avan Kristòf Kolon, pa té ni on nosyon a lanmè Karayib. Nosyon-la koumansé èkzisté èvè Kolon, silon Rojo.

– Tan a Belin D’Esnambuc, De l’Olive é Duplessis, sé, sé moun-la Lafwans voyé la, pou té kolonnizé Senn-Kits é Névis, épi, Guadloup é Matinik-

– Tan a lèskavaj pou sa ki rivé an kal a bato-la, é tan a bitasyon a èsklav

– Tan a fondasyon a on kilti kréyòl

– Tan a afrikanizasyon a sé kilti Karayib-la.

Mwen menm, an ka di konsa, èvè tout sé tan-lasa, nosyon a Tan ka bigidi an tèt a moun a réjyon-lasa, jijé pou travay tan granmatikal, on biten ki difisil. Fò pran tan, pou dékouvè sa ki dèyè tousa. E sa ka pwan onlo tan.

Pansè kiben-la ka di osi, Lakarayib pé pa rèkonnèt i sé onsèl, pas ni onlo langaj diféran moun ka palé. Poutan tini on inité a Tan.

Rojo Antonio ka ajouté, sé péyi karayib-la ka mèt, lòlòj oben kwonomèt o défi miziré Tan a’y. Tan Karayib-la, ni lojik a’y ki ta’y.  

KON YÉ LA, NOU PÉ KOUMANSÉ Pawòl-douvan (entwodiksyon) a gwo lison gramè-la si Pasé-Prézan- Divini, é pou sa ki ja avèti nou ké palé osi di Tan-Mòd-Aspé. An ja ka di zòt, Pou ni o mwens, 5 lison kout an gramè kréyòl, asi Tan. Men a pa adan konférans-lasa

Tan an lang kréyòl-la sé on nosyon granmatikal ki konplèks, pi konplèks ki onlo pé kwè :

  Té ké ka, té ké, té ka, ké ka, té ké ja ka, té ké ja, ké ja, ké ja ka, ja ka, poko, poko ka, po té ko ka  

 Tan, ki vlé di-w, yè, jòdila é dèmen, an lang kréyòl, pa ka èsprimé kon an lang fransé. An kréyòl, ni on séri makè, ou pé di osi, òksilyè, ki ka maké tan-la (té, ké…). An fransé, sé an fen a vèb-la, ni on dézinans ki ka maké tan, oben rasin a vèb-la ka chanjé figi. Lang fransé-la ni òksilyè osi, men a pa an menm èstratéji-la.  

Èsprésyon a tan pasé an kréyòl Gwadloup

Yè, an té la, menm. An té la kon lè-a-la. An té ka sipòté ba zòt an istad-la

Mi, An voyè atik-la pa mèl, ba’w, yè swa

Adan primyé fraz-la, on makè, Té, ka maké pasé-la.

Adan dézyenm fraz-la, sé silans-la, ant an é voyé ki ka maké pasé-la, èvè on advèb Tan, yè swa.

Pou ki sa on lang ka èsprimé vizyalizasyon a sa ki Pasé

Répons-la : Sé pas lang-la ka èsprimé rèlasyon psichik a sosyété-la ki ka palé’y la, èvè èspéryans é bout rèd, sosyété-lasa halé, pou gannyé tè-la é lang-la ki sé ta’y la. 

Sé pou tousa, fò konsidéré valè fondal a ti mo-lasa, Té. Sans a-y adan on diksyonnè, i égal èvè « Pasé » é èvè « antéryorité », sé silon. Ou ka touvé makè Té adan lang kréyòl a tout sé péyi kréyolopal-la an bannzil Karayib-la. Ayiti, Gwadloup, Dominik, Matinik, Sent-Lisi, Lagiyàn, Trinidad é Tobago. E lè yo té ka palé kréyòl toujou, ou té ka touvé’y osi, LaGrinad é Sen Vensan. I prézan, Lwizyàn osi.  Sa ki ka entérésé nou, a pa orijin étimolojik a’y (nou ké vin asi sa on dòt lè). Sa ki ka entérésé nou, sé valè sémantik, psichik é imajinè endividyèl é kolèktif la, makè Té dépozé adan tout sé sosyété-la. Ni sa, kon Alain Khim (2011, é sitou Suzanne Sylvain, 1936), ki ka di, ni on makè Ti, an lang fon, Lafrik-di-Lwès, ki ni menm sans-la. Men lè’w konparé té (étimon fransé, été/était) èvè bin (étimon anglé, been), é taba, (étimon pannyòl, estaba, (i té la/ i bin dè, tabata Kouraso), ou plito pé pansé, sé on pwosésis kolèktif adan karayib-la, pou pwan patisip pasé a vèb a kolonizatè-la pou i té èsprimé tan pasé-la, adan sé pli jenn lang-la ki ka fèt anba kolonizasyon-la.

Mwen an ka di, sé on pwosésis a lakonsyans ki ka pasé adan on lang ki an jèstasyon, é ki ka fèt andèwò a volonté é konsyans a lézòm.  Sé osi, sa Ferdinand de Saussure (1876) ka pansé : la langue se construit en dehors de la conscience humaine. Sa pa ka anpéché, lè on Afriken sòti an Lafrik-di-Lwès, pa si koté Togo oben Gana oben Kòt Divwa, i ka vin ranfòsé Té, èvè makè Ti a lang a’y.     

Èsprésyon a Tan prézan an kréyòl Gwadloup

Lè ou ni makè KA an Gwadloup, san p’on dòt makè douvan’y, sèten sé Tan prézan ki ka èsprimé adan fraz-la (An ka travay). Si ou ni on silans osi ant dé mo-la, sé prézan osi. Sila ki pé pa pansé pwézan a’y, pa ka pwodui pou manjé, pa ka òganizé pou divini a’y, pa ka plannifyé ékonomi a’y. I pa doubout, anchouké, i pa anrasiné adan linivè. I pé jou rivé mò. Mi sé wòl psichik é sémantik a jòdila a’w, adan on lang. Ni on rèlasyon psichik ant Tan prézan a on sosyété é jan lang-la ka èsprimé’y. Sé pou sa, adan sistenm a lang kréyòl-la, makè KA, sé karésòl santral a konjigézon kréyòl a sé piti Zantiy-la, sé on poto ki mitan.  Dabò pou yonn, ou ka touvé’y plizyè koté adan piti bannzil Karayib kréyolopal-la. Ayiti, i ni ondòt valè. Nou ké travay asi valè a KA an kréyòl é èsprésyon a Prézan adan pwochen lison gramè kréyòl-la.

  

Divini/dèmen a’w :

Si on moun, oben on sosyété pa ni nosyon a divini an tèt a’y, tout krab-la mò an bari-la.

Sé konsa, pou nou konsidéré wòl fondal a KÉ. Sé yenki Gwadloup, Matinik é Lagiyàn, makè Ké pran lanmen. Annou noté : sé sé twa péyi-la ki anba ladministrasyon a Lafwans ki ka sèvi èvè maké ké an Karayib-la. 

Ki fè, on sosyété ki ni diraj, san i ni konsyans, ki i vlé, ki i pa vlé, i sé kréyatè a Tan, dan listwa, ki vlé di dan lang-la i ka palé la osi. É, fondal a on lang, sitou lang kréyòl, sé sistenm konjigézon a Tan, tékéka ki orijinal, menm.

Lang sé on fénomenn pèp ka gannyé, lè yo rèd o mato. Kon di, Ferdinand de Saussure ki sé Pè fondaté a lengwistik modèn, an XIXe syèk-la, pa ni onsèl lang asi latè, ki ja fèt, èvè moun kouché, bwa kwazé, é janm an pikwa, ka paré solèy anba parasòl. Sa ka fè nou vwè, trapé on sistenm kontèl tékéka, tékéjaka, é dòt konsa, sa mandé sé sosyété Gwadloup é Matinik-la, onlo matrité, on jèstasyon kon poko janmen tini si latè, pou adan on tan si kout, Dé syèk, yo rivé kréyé on sistenm si konplèks.  

 Pou lang gannyé plas a’y adan on sosyété, fò étidyé lang-la, konprann sistenm a’y, konprann sans psichik a chak mo-la, chak makè-la ? Sitou, a pa tout tan, kréyòl Gwadloup té ka maké tan a’y konsa. Byen défwa, an plas a KE, sé té, AVA/VA. Byen défwa, an plas a téké sé té SRE/séré, é KA té ka parèt bon tibwen mwen souvan ki kon yé la, pou èsprimé Tan prézan.

Adan lé lanné 1840, tibwen apwé labolisyon a lèsklavaj é tibwen apwé, an 1849, 1850 é 1851, Té, Ké, Ka, vin pli an pli souvan mèt a palé kréyòl-la, asi tè Gwadloup. Pè Félix Longin (1842) ki té on labé sòti an Frans, ki sèvi légliz Gwadloup, ka sèvi èvè va et séré, an XIXe syèk-la. Men i ka pwan tan a’y maké adan liv a’y, an kréyòl sé nèg-la ka di ké et téké.

Tousuit apré labolisyon a lèsklavaj, an 1849, o va é, séré piti a piti, ka pèd plas-la. Sé Té ké ka ki ka menné. 

Pwochen lison, Tan prézan é KA.

                        Oditè é lèktè, an ka di zòt, a tanto

Konsèy bibliyografik

Benitez Rojo Antonio (1989) La isla que se repite, las ediciones del Norte

Saussure Ferdinand (1876) Cours de linguistique générale, édisyon 1916, Payot

Husserl Edmund (1928) Idées directrices pour une phénoménologie et une philosophie phénoménologique pure, Max Miemeyer (1928). Mofwazè, Paul Ricoeur, Ed. Gallimard (1985).

Kouté lison lasa 

Dékouvè travay a man Juliette Facthum-Sainton