Gérard Delver, lè kilti é mo ka lyanné pou fè moun ri an konsyans

Gérard Delver sé on komédyen Gwadloup. I ka woulé dépi bon détwa lanné an larèl a lakilti é ka fè on bèl travay pou voyé lang kréyòl la douvan. I enmé fè moun ri mé dèyè chak sa i ka fè, tini sa ki fo pou fè kalkilé asi on réyalité. I ka sèvi avè sa kilti an nou ka pòté pou fè’y fè pitit avè komédi é èspèktak. Mi nou kontré avè’y pou konnèt plis asi travay a’y é lidé ki dèyè’y.

 

Ki jan ou pran chimen a komédi ?

 

 Dépi timoun an toujou enmé sa. An enmé lé tèks, an enmé lakilti, an enmé kont. An toujou fè atansyon a sa moun ka di. Dépi timoun lékòl yo toujou fè mwen résité. É tou natirèlman sa menné mwen la apré lé rankont an fè avè Glissant. An fè 25 lanné chèminman avè Glissant sa ban mwen on konsyans diféran a kilti an nou é plis ankò a lang an nou, lang kréyòl, é langaj an nou osi. Pou mwen langaj la sé on biten ki trè enpòwtan pas i ka défini é ba pèp la on sans asi latè adan wòl a’y kon kominoté pawmi dòt kominoté.

Tout vi an mwen jis alè toujou alantou a sa pas tout travay menm an fè sé toujou adan kilti ki an Frans ki isi. Dayè-pou-yonn, an té prèmyé fondatè é prèmyé prézidan a radyo Voka ki onlo moun ki viv dan limigrasyon ni on karantenn lanné konnèt é tann. Épi lè an rivé isi, an rantré dirèktè awtistik é apré directeur des affaires culturelles. An travay Marigalant, Bastè é jòdijou an lakominoté daglomérasyon Nò Bastè. An animé osi Prix Carbet de la Caraïbe, an fè diféran biten an lajòl la, é enpé dòt biten. An fè kon an té pé pas an toujou sav dapré mwen avan politik o dòt kalté mwayen daksyon sé mwayen kiltirèl, awtistik, rèchèch a laboté é sans a pwodiksyon a’w adan anviwònman a’w ki ésansyèl.

 

Ou di dékouvè travay a misyé Glissant pèwmèt vou dékouvè lang a’w é kilti a’w on dòt mannyè. Ès ou pé èspliké mannyè lasa sé kisa ?

 

An té ka li onlo adan moun ka maké akaz an nou mé an pa to ko touvé on pofondè kon sa. An ka sonjé an té an Frans a radyo Voka, an té ka travèsé si on twotwa. É an vwè on paj a jounal Le Monde ouvè an plen é an ka vwè on tèt a Nèg, on bèl Nèg épi Le discours antillais maké andidan a’y. An anni pran chimen, an déviré an ay adan on magazen non a’y sé la FNAC, an achté tou sa an té pé adan liv a Glissant. An éséyé konprann Le discours antillais. An vwè an pa konprann la menm mé ni on biten fò ki ka pasé la. I ka palé apéprè kon nou. A pa kréyòl mé ni on pwofondè, ni on rèchèch. É donk, an pa té pé lagé sa ankò é sa chanjé vi an mwen.

Sa chanjé vi an mwen pas Glissant pa adan lidéyoloji kon a lépòk lé kanmarad nasyonalis té ka fè. Glissant ka palé dè libérasyon an nou, libérasyon an nou avè on poétik ki dirèktèman an faz avè sa nou yé, avè istwa an nou, boté an nou, avè chan an nou, avè ri an nou, avè koutim an nou é i ka mèt tout ègzijans la la osi. I pa’a mété’y sèlman adan on idéyoloji « fò kasé avè Lafrans ». A pa sa ! I ka mété’y adan l’urgente nécessité de kenn an kont tout divèwsité péyi an nou ni. Jan ou ka ri, jan ou ka palé, … é i ka di’w tou sa sé richès. É alantou an nou osi. I ka di’w péyizaj gwadloupéyen la sé on pèwsonaj é péyizaj fondamantal pou émansipé’w.  Fò ou ay adan, fò kouté rivyè la, fò ou vwè sans a’y, ki jan i ka koulé, ki jan osi Nèg Mawon té andidan a’y mé an menm tan ki jan moun vin lavé andidan a’y, ka i té ka pasé pandan lé lésivèz té ka lavé, … Si ou vlé i ka dévlopé asi émansipasyon an nou adan on konsyans a le tout monde, sa vlé di a tou sa nou ka pwodui é menm osi pozisyònman politik la. I ka di’w : « Le lieu est incontournable» é sé sa ki mawké mwen. Sé sa ki ay plis an sans an mwen. Olyé an té rantré adan on fil pli étwèt é an menm tan pli rèd osi, la an touvé on fil pou touvé on émansipasyon é on épanwisman a mwen é a péyi an mwen.

 

Ou sé on komédyen, ki jan ou ka rivé fè tou sé biten lasa rantré adan travay a’w ?

 

Déja an pyès an ka ékri, an ni on atitid awtistik. An san limit. An pa’a mèt kontrent adan ayen. An pa pè osi. An ka itilizé lang kréyòl la. É an ni chans osi pas an sé moun bwa. An sé moun hotè Pètibou. Donk lang kréyòl la an konnèt jan i ka palé on mannyè rèd.

An Dé Manmèl, an fè mété on wòch nou ka onoré chak lanné an lonnè a Nèg Mawon. Té ni on kan a Nèg Mawon ki té anlè la la sé le camp des Kellers. I diré anviwon 150 lanné. É i ay jis a mil moun an rézistans térib la. É patwon a’y sé té Mokochi. É nou tout ki té ka rété hotè Lézad, moun laj an mwen, dépi ou té anmèwdan on jan sé té kon sa yo té ka di’w ou sé on ti Kèlè. Mwen an lévé, yo ka kriyé mwen Kèlè. Sa an vlé di la sé an tout jan nou inondé avè rézistans a Nèg Mawon la ki té ni la la é san nou menm sav adan mo, adan mannyè manjé, mannyè di, adan anvirònman la, adan atmòsfè la ki té ni la an lévé la té ni roots lasa. Té ni biten rèd a rézistans adan pawòl la, adan blag, adan mannyè viv la, … É sa, an ni on òbsésyon lè an ka travay sé transmèt sa.

Jan an ka ri, jan an ka palé, mo an mwen, jan an ka awtikilé menm fransé la, jan an ka pozisyoné sé mo la, divèwsalité la Glissant ka palé la an ka éséyé mété’y a nivo lasa. Nivo èstétik, nivo a palé tou sa ki posib san annki travèsé si dé biten konsidiré sé dékorasyon, rantré andidan biten la é ba’y sans a’y. Sa ka fè on richès. Olyé ou fè on téat a lafransèz, la ou ka déklamé, ou ka chèché byen di. Onlo moun ka fè téat akaz an nou, onlo komédyen adan dimansyon lasa. Glissant ka di’w, fò ou « creuser dru ». Sa vlé di fò ou chèché biten la an wòch la kon i yé si ou vlé èt vré mé pétèt sa ka atiré mwens moun, sa ka fè mwens moun ri osi an jan yo aprann nou ri. Mé an ka éséyé rèsté kolé a ésans a sa nou ni.

 

Ès sa vlé di ou ni santiman, vou ou ka fè travay lasa mé moun po ko ka konprann li ?

 

Ou sav on biten, an fè a Pètibou akaz a Delag, on koté nou ka kriyé Aka Dòlma, on bwèt a wonm. Non a pyès la an fè la sé Robert Ladmirab, ouvrier du paysage. An touné pyès lasa adan on baw ola ven boug toujou la ka bwè, ka ri, ka grinyoté on mòso mori salé, on aransò é zonnyon, biten kon sa. É sé yenki sa ki ka pasé la. Kan menm fò an di, Delag ni on ti boutik ola i ka vann pétèt twa biten : mori, pen é gaz bitàn. An touné andidan biten la avè yo. Mwen annki di yo mi sé sa an kay fè. An avè yo mé yo pa’a menm sonjé ni on kaméra. Mé mwen an vrèman préparé totalman pyès an mwen é an ba yo tèm la. Yo ka entèwvyenn dé moman andidan pyès la, yo ka palé adan biten la. Mé mwen an sav sé on pyès an ka touné. Lèwvwè pyès lasa vin i fini, an suiv menm yo pa ka rèkonnèt pyès la é pa enmé’y. Tou sa pou di’w boté an nou, sa nou menm ka pwodui, lè yo prézanté nou’y, nou menm ka touvé’y étranjé ou pa’a plè nou. Nou désantré si nou menm. Nou pa abityé a vwè nou, nou pa abityé a pòté richès an nou. Souvan, nou vrèman adan on alyénasyon ki fò.

 

Ès sa vlé di travay la ou ka fè la la, ou ka kontinyé fè’y pas ou vlé pòté on biten ki ké pèwmèt moun dépasé alyénasyon lasa ?

 

An pa’a fè sa an ka fè la on mannyè militan. An ka fè’y pas lè an ka fè’y an ka chèché laboté, lapèwfèksyon, on èstétik. Dèmen, an té’é préféré yo di Delver sé té on awtis ki yo di Delver sé té on entélèktiyèl, ki yo di Delver sé té on dirèktè adan p’on kalté koté. Sé sa ki ka palpité plis andidan an mwen. On awtis sé on moun ki ka éséyé bay ékléraj a boté, ékléraj menm a on fasad a mond la i chwazi, ékléraj pou fè’w vwè mi kon sa nou ka ri, mi kon sa nou ka plézanté, … É an menm tan siwvwè ékléraj la ou bay la ou rivé an konsyans, épi onlo travay, avè on minimòm talan é ègzijans fè i total, i pou ni on répèwkisyon an konsyans a moun é i pou pousé moun a’w a kèsyoné yo é a gadé yo kon lè moun ka gadé yo andidan on glas.

 

Sa vlé di vou ou pa’a fè’y an sans lasa mé ou sav travay la ou ka fè la i ké fè pitit dèyè ?

 

A chak fwa an ka èspéré sa.  

 

Si sé pou palé gran moman ou ja viv an téat, ki étap ou té’é di ou ja pasé ?

 

Mwen, an ka viv a lentuisyon. An ka éséyé rèsté ouvè a sa lavi ka pòté é atantif pou ayen enpòwtan é nésésè pa té’é pasé akoté mwen san an vwè’y ou san an fè’y. Pas an a lékout dè mwen, pas an ni on ègzijans, pas an ni on sansibilité awtistik é pas osi an ni on atant, on èspérans é on angajman pou péyi an mwen. An k’ennki santi dapré mwen fò an fè sa. É kòm mwen sòti adan on lékòl, lékòl a la an lévé, a jan yo palé ban mwen, a sa osi mwen enmé, mwen aksèpté fè, lékòl a rankont an mwen avè Glissant, liv an li a Glissant, zanmi an mwen ki Chamoiseau, moun a lanégritid, a Lafrik, solidarité an mwen a Nèg, tou sa ka fè tou natirèlman an ni on chèminman ki k’ennki pozé’y dè’y menm.

 

Dépi an koumansman ou palé dè Glissant, la ou palé dè lanégritid é osi dè Chamoiseau ki sé on défansè a lakréyolité. Ki jan ou ka pozisyoné’w parapòt a tou sa ?

 

Alò, Glissant pòté on konsèp fondamantal ki konsèp a kréyolizasyon. An ka tann onlo déba ki ka fèt, an ka tann moun ki panafrikanis, an ka tann tout sé boug la é an konnèt yo. Mwen an pa’a mélé mwen twòp. Pou mwen Glissant sé la mise en valeur fondamentale des valeurs nègres. Tou sa Glissant ékri, tou sa Glissant konprann, tou sa Glissant fè, i fè’y pas i kwè adan valeurs nègres, i santi les valeurs nègres é i santi osi les valeurs nègres fondamentales comme apport à l’humanité. I pa ay p’on dòt koté ki la. Mé valeurs nègres la i ka pozé la, i pa ka pozé’y kon panafrikanis. Valeurs nègres la i ka pozé la, i ka pozé’y de manière incontournable an pasaj pa nou isidan é sé la mwen an dakò avè’y. I ka di’w i pa Nèg dirèktèman konèkté avè Lafrik. I Nèg pas i pasé pa Lagwadloup é pa Lamatinik. É i ka endossé pasaj lasa pas i ka di’w le lieu est incontournable. Pasaj lasa pasé on mizè ki ta’y menm. Prèmyé a’y en tant que peuple nouveau c’est la cale du bateau négrier. Sé prèmyé ékriven ki désann an kal la. I ékri si lakal, i ékri le cri. I di’w i ay vérifyé adan ékri, adan méditasyon ola le couple antillais ni pwoblèm a’y, dépi ki koté pwoblèm la pati é i ka di i pati de la cale du bateau négrier. É sitiyasyon an nou, a pèp an nou, i ka di’w sé sa ki ka entérése’y an prèmyé. Sa vlé di brulure la, britalité la, déchirement la, i réyisi a kréyé on nouvoté extraordinaire nou dwètèt onoré é aksèpté. Sé sa ki lakréyolizasyon. Lafrik ay choké avè Blan, choké avè Karayib, choké avè dé pèp ki vin apré é chòk lasa sé la i ka mizé, sé sa ki préokipasyon a vi a’y. Dòt pé pran pi douvan. Dòt pé pran pli dèyè.

Onlo ay dan lakréyolité. An pa anvi rantré twòp adan sa mé i trapé bab rèd avè yo. I di yo zò ay fè on fotografi a sa nou yé é zò rantré an finisman a biten la é a pa la sa yé é sa fè gran bab. Mé mwen an ka pansé Chamoiseau an menm biten ki Glissant. Mé fò konprann on biten, Chamoiseau sé on tiboug vil. Ni on boug ki té sizé avè mwen yè. Sé on boug ki fondamantalman nasyonalis mé i di i ka konstaté on biten. I ka di mwen « Jéra, fiy an mwen an lévé adan biten la, i pa ka konprann é i pa ni total biten la kon mwen ». Mé sa nòwmal, i pa fèt an menm péryòd ki’w.

É Glissant ka di’w nou pa dwètèt wont èt Nèg Gwadloup, èt Nèg Matinik é ni on pa a mélanj andidan an nou. Mé sé limajinèw la ki andidan an nou é ouverture la nou ni an sèvèl an nou la ki ké fè ès nou ké kontinyé viv nou menm é pòté a sa ki ka pasé aprézan adan limanité. Alò ni on pati ki k’ay dans le raidissement. Yo ka di’w nou sé Nèg, fò nou séparé dè Blan. É yo ka di’w Nèg pòté Léjip é tou sa é sé biten avè lékèl fò goumé, an totalman dakò. Mé pouwsuit la é rivé jis a nou la osi fondamantal. É on moun pé mizé douvan, i pé mizé dèyè. Sa ki fo sé pa jan séparé lé dé é konprann que le pays d’ici mwen enpòwtan que le pays d’avant. Yo tou lé dé fondamantal é sé sa Glissant ka kriyé le tout monde et la prise en compte de sa i ka kriyé lakréyolizasyon.

 

Ou di lakréyolizasyon sé la mise en avant des valeurs Nègres. Ès ou pé èspliké ki jan ?

 

Lè nou rivé isidan, la part qui prévaut en nous c’est la part Nègre. Majorité a popilasyon la Nèg, lieu de provenance majoritaire la Nèg, moun la ki konstwi kilti a isidan la part la sé on part Nègre. Sèl biten i ka di’w, i pa rété totalman afrikèn. Sé on réyalité. Mé sa i ka di’w sé lèspri la ki ka entérésé’y la sé lèspri la ki andidan part Nègre la.

Dayè, Afriken ki vin isi sé té jenn moun.  Donk, i ka di’w yo gadé par traces. On konsèp fondamantal Glissant ka palé sé la trace et la mémoire. I ka di’w nou pa rivé kon Afriken bati. Mé sé dé moun, yo chonjé jan manman yo té ka fè manjé, chonjé jan papa yo té ka palé. Yo pati a 14 lanné, a 15 lanné, a 16 lanné é sé éfò a fonksyònman a mémwa a yo yo ka fè pou yo rèkonpozé on Afrik. Mé a pa on Afrik é i pé pa viré a on Afrik. A Sentwòz, i ka di’w, té ni Afriken ki té ka doubout abò rivyè Laboukan. Yo té ka sizé é médité pas yo té ka pansé avè puisans a yo, yo pé viré an Afrik. Mais le retour est impossible. É Glissant ka di’w : le retour ne se fera jamais. Ou pé viré an Afrik, ay viv an Afrik. Mé ou pé’é janmé viré sa ou té yé avan. Sa ki pasé, pasé. Sa ki fo sé sousé totalman adan mwal afriken la pou fè ou analizé korèktèman pasé la é analizé ki jan pou kréyé prézan la pou pa tonbé adan lalyénasyon é la peur du regard de l’autre. Sa vé di lèwvwè granmanman’w ka di’w kon sa ay pran on pyébwa oben lè ou ay owa on pyébwa a sétè-d-swa ou lakanpagn, i ka ba pyébwa la twa tap. É i ka di « mé paran bonswa » é i ka pran’y pou fè sa i ni pou fè. Glissant li sé la i ka di’w sans la yé. A pa on sans afrikèn mé i enspiré dè Lafrik. É sé kon sa i ka di’w i vlé pansé, i vlé ékri, i vlé viv é rèspèkté lantouraj. Sé on filé a Lafrik mé a pa on Bondyé afriken ki adan pyébwa la. I pèd sa. Mé i gadé on ti mòso é ti biten la sé « mé paran bonswa ». I pa menm sav poukwa i ka di sa. Mé sé ansyen priyè la ki rèsté par trace. Mé sa i ka di’w sé sé ti tras lasa nou ka méprizé, nou ka di ki pa enpòwtan, fò nou kyenn yo.

Gwoka an nou, tanbou an nou sé on tras. A pa sé ritm afriken la. Nou enmé’y ou nou pa enmé’y ? Nou ka sizé adan’y ou nou pa’a sizé adan’y ? On panafrikanis ka i ka pansé ? Fò nou fè tanbou avè djembé é sé ritm afriken la é an konnèt yo. Sé sa ki mizik an nou ? A pa mizik an nou. I pé’é jan mizik an nou ankò mizik afriken la. Mé nou ni on part adan’y. Nou pé rètouvé nou adan’y. Mé mizik an nou sé gwoka la. É i byen é nou pa dwètèt wont li. Gwoka la sé on mizik a lakréyolizasyon pas tanbou la sé on bari bèf salé, i sòti adan bwa-d-chenn é sé Blan Frans ki menné’y. Po la sé po a kabrit pas sé kabrit ki té ni mé sé boug la té ni le génie inventif yo pran po a kabrit la, yo kolé’y anlè’y. Klé la a pa menm klé ki on djembé. Tou sa ki anlè on tanbou Ka sòti isidan é an menm tan i afriken. Sé sa ki lakréyolizasyon. Mé i pa yenki afriken, ou pé pa niyé sé isidan i sòti é sé on kréyolizasyon. Sa, fò nou aksèpté’y !

 

Alò, vou, adan kréyasyon a’w, ki jan ou ka rivé fè tou sé biten lasa rantré ?

 

Siwvwè an té ni puisans pou fè tou sa rantré an travay an mwen, an té’é on nonm kontan toubòlman. Sé on gran soufrans pou mwen, pou mwen touvé chèminman la. Sé pou sa chimen la difisil. Mi la, an konmansé ékri on tèks ni 4 an é dèmi, an ka travay tou lé jou anlè’y. Mé an ka santi tèks la ka kyouyé mwen. Lè an di’w sa an ka ègzajéré tibwen mé an adan lépuizman tèlman ni travay, tèlman ni richès, ni biten a konprann, ni mo a itilizé. An plis fo an goumé é mo fransé. Mo fransé la ka déranjé mwen.

Ni on boug isi ki vin vwè mwen on fwa i jounalis. I konnèt mwen, i vwè mwen avè Glissant. I vin pou Glissant fè on préfas ba’y. An pran liv la. Liv la byen byen maké. É liv la ka rakonté on istwa a on Nègrès é on Nèg ki sòti an Afrik é ki ka fè on parcours, etc. Mé mwen an li liv la, an kyenn liv la, an gadé’y. Mé mwen pran an pran liv la, an sav sé on bab pou mwen pou mwen ay ba Glissant sa pas i k’annki swé, i ké kòlè. Jounalis la pé ké konprann poukwa mé mwen an ja sav fo an ay bay li pas an sé moun Pètibou, boug la konnèt mwen, si an pa bay li i ké di an vlé gadé Glissant pou mwen tou sèl, sé mésyé sé dé vèwmin, an ja konnèt. Donk an ka kyoké Chamoiseau an ka di’y bay li ban mwen. I ka mò ka ri. Lè i bay li, an ka di Édouard gadé liv la. Boug la sé on boug an nou, an ka on jan amòwti biten la. Inè-d-tan apré an ka vwè Glissant ka viré é i ka di mwen « pouki zò ka fè mwen sa, pa ba mwen bagay kon sa pou mwen li. An laj mwen, man za soufè twop. Ou pé pa ba mwen sa. Sa two lwen ». I dépozé liv la. Lè i viré i di mwen, fò ou èspliké sé boug la ès lè ou kay achté on pwason abò lanmè an men a on maren-péchè, ou k’ennki vini ou ka di « bonjour monsieur le marin-pêcheur, est-ce que vous pouvez me donner un morceau de poisson s’il vous plaît ? » É sé sa ki liv a boug la. I ékri liv la, on liv ki ka palé dè Nèg mé ki rakonté, ki di, ki ni on èstétik, ki ni on sansibilité, ki ni tou sa ki ni adan’y ki ta Blan, ta Fransé é ta Lòksidan. Mé yo pa ka konprann sa. Pourvu que i rakonté istwa la, i di boug la pran kou, Blan ba’y kou, i koupé jaré a’y, é biten mé a pa sa sèlman. Ou pé ni on litérati kon sa. Mé ou pa au cœur de la littérature ki ka fè palpité lèmond é ki ka di lèmond kon i yé , sa vlé di on littérature du tout monde, de la créolisation.

Lakréyolizasyon ka pòté on biten ki la complexité. Péyi òksidanto, Lafrik, Lafrans pa ka pòté la complexité. Yo ka pòté l’entassement. Jazz pa fèt an Afrik, jazz pa fèt an Òksidan. La complexité sa vé di tèlman boug la soufè, tèlman i pa té ni lé mwayen, tèlman i té dépouiller, dépourvu, ékrazé, pa ni chèminman ankò, i ka palé é pawòl a’y menm ka rivé a touné alanvè pou i pwodui laboté pou i échapper aux règles du maître, pou i kontanté’y, pou i dans la plénitude. Boug la k’ann fè on cheminement nouveau ki sé on cheminement de la démesure. Et aujourd’hui, la seule esthétique, sèl pawòl ki pé tiré nou an bòwdèl la nou yé la sé on èstétik a lakréyolizasyon, sé on èstétik de la démesure. Sa vlé di l’être two konplèks jòdla pou konprann ou k’annki li’y kon sa.

Sé nou ki pa Afriken, ki pa Òksidantal mé  ki èspérimanté tous les savoirs, toutes les cultures, toutes les diversités occidentales à travers la vitesse, dans des lieux de grandes souffrances, de débroullardise, de pòté mannèv, de haute intelligence ou dwètèt ni pou konprann an ki bab ou yé, ki jan pou en sortir, sé nou jòdla ki le mieux disposé en tant que créoles, a pa kréyòl a blan kon yo ka di kréyòl béké, mé en tant que personnes de la créolisation c’est-à-dire de la complexité de pensée, d’analyse, de réception et d’émission, sé nou ki kapab pòté les réponses les plus pertinentes du monde.

Dayè, sé répons lasa nou ja ka pòté yo. Nou ka pòté yo an litérati. Nou sé pèp a 300 000 abitan é nou ja ni pri Nobel. Ou ka pran péyi ki ni milyon moun, ou ka gadé parapòt o tan, yo pa ni kapasité la nou ni la. Nou ni’y an èspò é nou ni’y an kuizin, nou ni’y toupatou. Sa vlé di pasé istorik an nou pòté onlo pwoblèm nou ni jis aprézan mé an menm tan é sé sa lakréyolizasyon, des éclats extraordinaires, insondables, intenables, impénétrables d’intelligence et de beauté ou pé pa touvé adan p’on dòt péyi, menm an Afrik. Lafrik ka pwodui dé moun extraordinairement intelligent et porteur parce que i adan l’entassement.  Ou ni boug la ki kontè, aryè-aryè-aryè a’y kontè é a pa menm kontè sé griyo. Donk, i ni on savoir Afriken, a Nèg i ka pòté. I ka pòté’y kon le forgeron. Papa’y forgeron é ou ké ni des lignées kon sa. Donk, sé on sivilizasyon. On gran sivilizasyon puisant. Kon Lòksidan pòté Blan, yo pòté Wòm, yo pòté Lagrès, yo pòté Babilòn, … Mais le choc des cultures aujourd’hui ka fè sé on nòt manière d’imaginaire ki pé pòté des réponses les plus pertinentes au grand défi du monde. É sé répons lasa, an pé’é di’w pa prétansyon sé nou Gwadloupéyen o Matiniken ki ni yo, mé c’est dans la complexité, la vivacité, sa Glissant ka kriyé le tremblement que nou pé touvé yo.

 

Ki vlé di an finaldikont pasé an nou menm si i rèd, i pou fè fòs an nou ?

 

Exactement !

 

Alòs sé jou lasa ou ka travay anlè on pwojè alantou a vidéyo ou fè asi lé « panga » é lé « a pa tou di », ès ou pé ban nou dé mo asi sa osi ?

 

Chak « a pa tou di » sé on paké travay. An adan lé 80 « a pa tou di ». Le point de départ de toute philosophie civilisationnelle c’est on konésans, on syans, on envansyon, on kréyasyon lokalizé. Avan té ni gran filozofi, fò ni on réflèksyon si lavi, fò moun rivé expérimenté lieu a yo, jan yo ka viv é pwodui. On « a pa tou di » pou mwen sé départ a on filozofi. Sé la ou ka komansé filozofé. Sé on filozofi konsantré mé i ka enspiré tout vécu a’w. On sèl ti fraz ka tradui le passé, sa ou yé, les attendus, sa ou ja sav. Nou ka touvé sa an pawòl a moun lontan. An travay asi menm modèl a kréyasyon lasa, magoté’y, kréyé dòt osi. Ni on trantèn « a pa tou di » tradisyonèl ki ka ègzisté é an rajouté dòt. Sé réfléchi si lang la, réfléchi si mannyè viv an nou jòdla é pwodui an sans a jan manman nou té ka kréyé. Chak sé kréyasyon lasa pou mwen sé té on défi é sé on mannyè pawtisipé pou gwosi filozofi lasa é aprann a konprann nou pé kréyé pwòp pansé an nou, pwòp réflèks an nou, pwòp entélijans an nou, pwòp filozofi an nou nou menm.

 

 

La ou fè vidéyo ki ka touné asi entèwnèt é téléfòn. Ka ki ké vin dèyè ?

 

Mwen, an pa fè sa pou ayen vin dèyè. Sa ki ni sé ni Kiben an Frans, on jounalis ki kibèn ki fè dòktora a’y asi litérati fransé é i ka entérésé’y a kréyòl. I vwè yo é i pran kontak avè mwen. É jòdijou avè on ti kouzin an mwen ki ka viv o Mèksik ki pwof-d-èspanyòl, yo an lyannaj pou yo pé fè tradiksyon mé ki ka gadé tout sèv la é mété lé « a pa tou di » an lang èspanyòl pou difizé sa si latélévizyon kibèn. Mé mwen an pa fè sa pou dòt biten ki pandan konfinman la pofité pas an santi sé moun la té tibwen a lékout é osi pas an ka touvé nou on jan alavolo, nou k’ay tibwen nenpòt ki jan é péyi la ka échapé nou, ni bòwdèl an péyi la donk an di si moun la ka kouté tibwen plis b’an palé ba yo jan moun avan yonn té ka palé pou lòt. Olyé fè gran pawòl, pétèt annki voyé déotwa « a pa tou di » é « panga » kon sa é pétèt biten la pé touvé on éko, on mèch pé limé, on biten pé fèt.

 

 

Sa entérésan davwa sa vlé di Kiben touvé adan travay lasa on biten ki pé palé ba yo. Ki jan vou ou ka vwè sa ?

 

Sa an ka pansé toujou adan mannyè an konprann konsèp a lakréyolizasyon, lèwvwè nou rivé isi, nou Nèg-d-Afrik, tout on zòn ki sé lé zòn a plantasyon é bitasyon ki adan tout Lakarayib jis adan Lézamérik ka bénéfisyé dè on sèl kilti. Nou an menm kilti la avè on prédominans Nèg mé ki sé on kilti Nèg ki adan’y avè valè a kréyolizasyon. É pou mwen sé sa ki toupatou pas valè Nèg la té pli puisan pas i té an rézistans, pas i té ka expérimenté de manière plus ardu le monde : travay fòsé, goumé, lévé timoun, … Donk i iradyé tout zòn lasa é tout zòn Karayib la sé on zòn Nèg. A pa on zòn Afrikèn mé sé on zòn Nèg. É menm lèwvwè ni pli Blan, sé Blan la yo ka dansé kon Nèg, yo ka dansé si ritm a Nèg, é pansé la fondamantalman travèsé pa on sansibilité, santiman é on puisans Nèg. Donk, sé pou sa Kiben k’annki konprann. Tout Lakarayib sé menm kilti la é pa ni p’on étònman pou mwen. Nou adan menm kilti la, menm langaj la menm si lang la diféran.

 

Ou ni on èspèktak osi ou ka paré. Ès ou pé palé si sa osi ?

 

Èspèktak la sé on èspèktak an ja jouwé. Sé on èspèktak avè lé « a pa tou di ». An ni lokazyon pwopozé’y an rézistans osi avè kanmarad a lopital la. Nou té fè on pati osi adan sant réjyonal pou té soutyenn. Donk, sé on èspèktak an ja prézanté déotwa fwa é an ranjé é an ké fè. Tini mizik adan, aranjman é tou sa ki fo. Lè tout biten ké wouvin nòwmal, an ké pé pwopozé’y si sèn. É an ni osi la, on lòt èspèktak an ja ka paré.