« Fè mémwa maché, pou fè konsyans vansé » avè penti, Rhalis Rodrigue Cangou

Rhalis Rodrigue Cangou sé on awtis pent Gwadloup. Chimen i trasé adan lavi fè nonm Bastè lasa, touvé’y ka viv Mawsèy. Sé adan vil an sid a Lafrans lasa, i ka fè koulè alé-é-vini pou mété douvan lidantité é ispiritiyalité a pèp Afriken ki asi Latè. Lanmou i tini pou kilti a’y é pou lang Gwadloup, lyannaj i fè avè kontinan Afriken la ka fè penso kadansé an men a’y adan on mannyè ki ta’y. Dépi bon déotwa lanné, enpé moun ka suiv travay a’y osi anlè sa yo ka kriyé rézo sosyo. Mi on dé-mo-palé avè awtis lasa pou konprann pi byen travay a’y.

 

Ki tan é ki jan ou rantré an penti ?

 

Dépi piti tiboug koté laj a 7 an – 8 an, an anki tonbé an lapenti oubyen lapenti tonbé si mwen an pa konnèt. Yonn tonbé si lòt, nou vin touvé nou lòv. Apré lè an grandi, an fè lékòl a fòwmasyon awtistik. A pa té « Beaux Arts » mé sé lékòl ki té ka ba’w diplòm a’w pou étid awtistik.

Mé sa an anvi di sé : a pa p’on lékòl ka fè si on moun ka vin awtis. Ou pé trapé dé milyon é dé milyon dè diplòm lèwgadé ou pa konnèt fè on prèlèlè ni avè tèt a’w ni avè dé men a’w. Sé an fon an mwen dépi piti an vin enmé sa pas an grandi avè granmanman afriken an mwen, avè manman mwen, nou tout ansanm an karé la. An tan lasa, sa té kon sa toupatou Gwadloup. É sé gran-madanm lasa ki ban mwen lanmou pou tou sa ki awtistik, awtizanal, tou sa ki tan nou.

Pli ta, lèwvwè an konmansé grandi an-mizi-an-mizi an pati pou mwen ay fè lékòl a sa. Malérèzman, kon tout jenn tiboug an tan lasa, on lanvi anni pran mwen mwen té ay konnèt biten a lawmé. É sé lèwvwè lawmé an mwen fini dan lé lanné 90, sé la an vini touvé mwen ka woupran étid an nivo awtistik, dékorasyon, penti.

Apré kon tout moun an ay chèché travay. An té menm fonksyonnè on lè. Mé an pa té ka santi mwen alèz an mwen. An pa té an plas an mwen. Donk, an mété sa a koté é an pran penso an mwen, an pran penti an mwen é an dévlopé istil an mwen ki tan mwen. An ka kwè an pé di istil a penti an mwen a pa on biten an aprann lékòl pas si ou tann di an lékòl a penti ou kay penn konsa, yo ka mété’w dèwò. Istil la kon di pawòl la, i pa akadémik. Mé apré an pa envanté ayen pas kon yo ka di adan kòsmogoni Afriken é karibéyen, sa té ja la ka ègzisté épi an pati asi sé baz lasa pou mwen pé dévlopé penti an mwen.

 

Ou dévlopé istil a’w alòs ès ou ka ba’y on non ? É ès ou dévlopé osi on téori dèyè sa ou ka fè ? Ki jan ou té ké èspliké’y ?

 

An pé pa menm èspliké’y pas délè lè on biten ka dépasé’w menm adan lavi, vou menm ou k’anni rété douvan sa « bigidi ! » kon yo ka di an gwoka o péyi. Mé ou pa’a tonbé menm, ou toujou doubout. Ou ka éséyé dansé si sa avè istil, avè on swing. Sa i ni sé nou toujou mal plasé nou awtis pou palé dè sa nou ka fè mé ni kritik a aw ka di istil an mwen sé on istil senbolik, dòt ka di èsprésyonizm, èks èks. Mé mwen menm pa menm ka fè on kont avè tout sé pawòl lasa. Mwen, an k’anni penn. An ka fè sa an ni a fè pou moun la touvé sa bèl. An ka penn sa i andidan an mwen, an nanm an mwen, an zantray an mwen. É an ka ba piblik la, pèp la vwè sa ki Nèg, ki Blan, ki Chinwa pas kon yo ka di aw sé biten ki inivèwsèl. Mé sé vré baz a penti an mwen tini idantité a’y, idantité Nèg, idantité Kamit, idantité Afwo-Karibéyen.

 

« An ka kwè an pé di istil a penti an mwen a pa on biten an aprann lékòl pas si ou tann di an lékòl a penti ou kay penn konsa, yo ka mété’w dèwò. »

 

Lè ou konmansé dépi toupiti ka ki té ka enspiré’w é pétèt konyenla ka kontinyé enspiré’w ?

 

Dan lé lanné 1981-1985 té ni on sèl zafè a gaoulé pou konsyans asi lidantité an péyi Gwadloup. Mé lèwvwè ou jenn tiboug ou konmansé grandi, ou ka vwè maten, midi é swa moun ka rèvandiké. Yo ka mété tala lajòl, é tou sa. Ou piti é ou ja konnèt a épòk lasa, fò pa ou té palé dè sé biten lasa. Lè ou té di manman’w é papa’w sa, yo té ka di’w fèmé bouch a’w. Mé an menm tan ou ka réyalizé ni on biten ki pa k’ay.

An moman lasa, ou ka konmansé dousman dousman, lékòl ou ka manifèsté mékontantman a’w. Yo mété mwen dèwò dé fwa an lékòl la padavwa an té palé lang gwadloupéyen. Yo fè kriyé fanmi an mwen. Yo té ka di’w palé fransé. A pa pou di an pa té konnèt palé fransé mé an pa jan enmé moun enpozé mwen biten. An pé pa obliyé tou sa. Sé pétèt sa ka fè an té bizwen afiwmé kilti an nou, idantité an nou asé bonnè.

 

Kidonk an penti a’w, sa ou vlé sé mété lidantité douvan ? Ès ni on mésaj politik osi dèyè ?

 

An tout jan davwa yo ka di tou sa nou ka fè adan lavi toujou ni on sans politik. Palé la nou ka fè la la, i politik osi. Tout biten ni on angajman politik. Mé an ké chanjé mo politik lasa é an ké pito di sé swèf ègzisté, viv sa nou yé. Viv byen pa rété adan sa yo vlé enpozé nou.

Ès nou pé di ou sé on awtis militan ?

 

Wi, mo la vin lanmòd. An ké pé di sa. Mé dabò-pou-yonn kon sé fransé la ka di : « l’art se suffit à lui-même ». Mé an menm tan si ou pa doubout, ou pa milité, ou fin bat.

 

« An ka penn sa i an andidan an mwen, an nanm an mwen, an zantray an mwen. É an ka ba piblik la, pèp la vwè sa ki Nèg, ki Blan, ki Chinwa pas kon yo ka di aw sé biten ki inivèwsèl. »

 

Vou ki asi Mawsèy, ki jan ou ka rivé fè moun konprann é suiv travay a’w ki sé on travay adan kilès ou ka chèché rèprézanté lidantité Afriken ?

 

Lè an konmansé woulé an zafè a penti la, an pozé mwen enpé kèsyon. Sé vré menm si Mawsèy ni on bon ti popilasyon Afriken é afwo-désandan mé kan menm a pa menm biten ki Sèn Sen Dèni, a pa menm biten ki Pari, Bastè, Fòdfrans o Bamako. Mé lèwgadé adan tou sé biten lasa, ou ka menm touvé moun ki ni dòt orijin ki enmé sa an ka fè la. Délè lanbéli ka vin, la ou pa té ka menm èspéré.

 

Ki jan ou ka èspliké moun ki dòt kilti pé rètouvé yo adan travay a’w ?

 

Aw ni on dimansyon inivèwsèl. Sé nou ka di sa sòti an kilti an nou é tou sa. Mé sé moun la sa ka palé ba yo. É sa ki pi maléré la é pi kouyon la, ni anpil adan nou yo ké di : « Oui, moi je suis Afro-descendant. Moi, je suis Kamite. Moi, je suis ceci. » Mé sé moun lasa ka touvé yo, yo ka manké curiosité pou sa ki tan nou, sa ki ta yo menm. Yo ka manké lanmou pou sa ki tan nou. É sa domaj ! Mé mwen, kèsyon la an ka pozé mwen la : an ki jan nou pé vansé ? An ki jan nou pé ka touvé nou ka mèt kilti an nou pi douvan ?

 

Jòdijou kan menm ou ka rivé viv dè penti a’w ?

 

Viv mé pa a 100%. Sa ki sèten, tou sa an ka fè ka ni on lyen é penti. Sa pé aktivité pou timoun o dòt biten mé penti toujou la. Avè, nou ka éséyé pòté mannèv menm si sa pa toujou évidan.

 

Ou ka travay anlè diféran matéryo. Ès ou pé palé si sa tibwen ?

 

Sé toujou menm penti la asi kòsmogoni an nou, an ka prézanté osi asi kaskèt, lenj, é diféran. Délè an pé touvé on bon mòso kawton o planch ka aranjé mwen, lèwgadé an ka penn si’y. Fò pa nou oubliyé nou sòti adan on listwa osi a lalit a Nèg Mawon ki fè si jòdijou nou gaya é nou doubout pou prézanté sa nou yé. Kidonk, sé an mémwa a sé moun lasa osi an ka fè travay lasa. Sé an omaj pou yo. Épi fò di osi, an ni on ti pwoblèm avè tou sa ki byen lis, san p’on ti défo. Mé Zansèt an nou ki té ka mawon, yo té pé ka touvé yo oblijé dòmi adan on pyébwa o si wòch. Sa pa té fasil ba yo. Mé yo té ka adapté yo parapòt a sitiyasyon la, a lalit, a la yo té yé la. On nonm o on fanm ki pa kapab adapté’y, i pri an sa. Tout krab mò an barik la. Si ou pé pa adapté’w adan ayen, ou fini.

 

« Délè lanbéli ka vin, la ou pa té ka menm èspéré. »

 

Ispiritiyalité pòtalan an travay a’w ?

 

Wi, toubòlman. Tout pèp tini ispiritiyalité a’y ki ta’y. Rèlijyon sé biten a sistèm. Tout pèp ni sa ki ta’y. É tout ispiritiyalité a lé pèp Nèg ka sanm. Sa enpòwtan pas gran bwa la, forè la, Zayann la, i ouvè pou nou tout. Apré, kon di pawòl la, ou ka lévé men a’w an syèl é ou ka fè priyè a’w.

 

Ou ja fè plizyè èspozisyon. Ès ou pé ban nou dé mo asi koté ou ja méné penti a’w ?

 

An ja pòté métòd pa asi Grènòb. Sé té avè on asosiyasyon ki té ka woulé pou komémorasyon a labolisyon a lèsklavaj. An ja fè dòt èspozisyon osi an sid a Lafrans jis pa koté fwontyè a Litali. Nou ja fè osi latilyé lib avè dòt awtis asi Mawsèy. Nou té ka penn an dirèk an lari. Fanmi té ka vin vwè nou. É sé timoun la té ka penn avè nou. An 2017, adan on manifèstasyon on sista té òwganizé Mawsèy avè on konsèp Afro-culture, an té penn Fanon. É penti la té èspozé an manifèstasyon la. Sé la osi, Jahlyssa Sekhmet é mwen fasadé pou prèmyé fwa. Anfinaldikont, penti a Fanon lasa adan liv a’y Histoire des « Antilles françaises ». An fè édisyon avè penti an mwen osi. Sé té pou prézanté kòsmogoni Afriken la. An pa fè onlo pétèt 30 o 40 pou édisyon la.

La, an té ka travay asi on pwojè an té pou lansé an maws mé avè klétaj la, la sa mò pou alè. Dènyéman, parapòt a sitiyasyon la, an konmansé fè penti asi kalbas. Tout moun té ka kouri dèyè on zafè a mas. Alò, mésaj la an té vlé pòté pou popilasyon an nou sé nati an nou ka ban nou onlo biten. Nou pé fè anpil biten avè yo. Fò pa toujou atann on moun vini pòté ban nou. An pa prèmyé moun ka di sa. Mé an pwofité dè kontèks la pou di sa avè kalbas.

 

 

Ki mo ou té ké ni pou bout ?

 

Mwen sa té’é vlé di sé yo toujou ka di tout moun sé moun, tout lang sé lang, tout kilti sé kilti. Sa ka fè 30 lanné an ka viv an Frans é gay jan an ka palé lang an nou san chèché mo an mwen é san aksan. Apré, zafè a adaptasyon la fè an ka palé fransé la osi byen é a pa pou fè ganm. Akaz an mwen, nou pé palé Bambara parapòt a orijin a madanm an mwen, lang Gwadloup o Fransé. Mwen an enmé lé lang. An enmé tout lang é plis ankò lang ki tan nou, sa pé Wolòf, Bambara, Kikongo, … Mé a pa pou sa nonplis an ké kraché si fransé o anglé pas lang sé zouti pou kominiké. Ou ka byen kontan lè ou ay adan on péyi palé avè moun menm si yo pa ka palé lang a’w. Mé fò nou sa okipé nou dè sa ki tan nou. Fò nou sa mèt lang an nou douvan.

 

Suiv Rhalis Rodrigue Cangou anlè :

cangourhalis.wordpress.com

facebook.com/rhalisrodrigue.cangou