David-Alexandre Fatna, pou lanmou a tradisyon

Tanbouyé, dansè, chantè é konbatan Matinik, David-Alexandre Fatna grandi dépi tou piti adan tradisyon a lilèt a’y. Tanbou palé ba’y granbonnè é i chwazi kontinyé suiv larèl i trasé douvan’y atoupannan li menm a’y té ka grandi. Kon i ka di, i sé « an manmay tradision », kifè i ka woulé ki an bèlè ki an danmyé. Tout èspéryans i trapé ka pèwmèt li konyenla transmèt éritaj lasa osi. Nou fè on mo-palé avè’y pou konnèt li pi plis é dékouvè adan syans a péyi Matinik.

 

Ès ou pé prézanté’w ?

 

Man sé an manmay ki andidan mouvman bèlè é danmié, sa yo ka kriyé ladja tou. Man direktè lasosiyasion kilitrel Lézinisyé. Mwen sé manmay Fodfrans. Man lévé Latrénel-Sitwon. Sé la man fè tout ti lékol mwen. Aprésa, man déplasé pa koté wout Balata pas lé paran mwen té ka déménajé anpil. Safè, mwen aprann konnet tout kawtié Fodfrans pas mwen viv adan diféran kawtié kapital la. Espésialman kawtié Bò-Kannal pas papa mwen té adan tout mouvman kiltirel kawtié tala. 

 

Ki jan vou ou rantré adan sé mouvman la ?

 

Man lévé adan. Papa mwen menm té za adan sa. Papa papa mwen menm té za adan’y tou.  Dépi kan man né, papa mwen toujou mennen mwen adan lé mouvman kiltirel. Li menm la té ka fè pawti dè diféran lasosiyasion notaman an lasosiyasion tout moun konnet alè la : l’AM4. I ka fè pawti lé fondatè l’AM4. Pawmi lésewten réinion ki tjenn pou monté asosiyasion an, té ka ni dé réinion ki té ka fet kay lé paran mwen. Donk, man vrèman lévé adan sa. Lé manmay tanbou bò kannal, tou sa, man pasé an bon pawti di lanfans mwen la. Lè té ka ni lé swaré bèlè, lé diféran mouvman kiltirel ki té ka fet, man té toujou anlè zépol papa mwen. I té ka mennen mwen épi ti frè mwen.

 

Ou dékouvè sa piti, mé ka ki ba’w anvi rété adan ?

 

Lè ou ka lévé adan bagay kon sa, ou pa ka réfléchi. Ou ka bennyen adan. Ou adan, natirelman ou ka fè’y. Ti manmay, dapré sa man ka obsèvé, ka fonksionnen anpil asou limitasion. Papa’w adan, natirelman pou’w ou ka fè’y. Papa’w enmen sa, wou menm ou ka vini enmen’y. Ou po ko ni pies konsians parapot a sa. Ou pa ka défann ayen. Sé pa an bagay angajé. Senplèman, sé kon sa bay la yé, ou adan, ou ka fè’y. Mwen, man koumansé kon sa.

Dépi man té ka tann an son tanbou, tou sa man té ka jwenn man té ka bat anlè’y. Man ka sonjé, manman mwen menm té ni an vié machin a lavé. Man té démonté’y, man té pran tanbou machin a lavé a é man té ka asiz anlè’y pou man bat tanbou. Kidonk, man toujou gadé pasion bagay tala pas sé an bagay ki menyen tjè mwen granbonnè.

 

A ki laj menm ou konmansé jwé tanbou ?

 

Man ké di a ki lè man konmansé konprann sa man ka fè, pas si ou lé dépi man tou piti lakrech, man té za asiz anlè an tanbou. Kon an di’w papa mwen té ka bat tanbou. Man té ti anmay papa mwen, man dèyè’y toupatou. Donk, dépi man té wè an tanbou, fodra man té asiz anlè’y. Man té ka konyen kon tout ti manmay ka fè ti zafè mwen, tou sa. Mé, lè man konmansé vrèman mété kò mwen ka viré aprann sa épi konprann sa man ka fè sé lè man té za tou gran. Man té za konmansé rantré dan laj 20 an kon sa.

Man déviré adan lasosiyasion l’AM4. Mé la man té plito adan danmié pas man té enmen goumen. Sé apré man pran an lokipasion dèyè tanbou a. Man ni eks-madanm mwen a lépok ki té ofè mwen an tanbou é sé sa ki fè man konmansé mété kò mwen vrèman ka mété kò mwen ka bat tanbou. Man té za ka bat li anlè bonm, anlè ba’ay mé lè ou ni enstriman an menm, sé pa menm son an. É sé la man konmansé vrèman ka obsèvé lé grannonm, ka pozé lé kèsion, ka chèché dé son, ka fè dé bagay. Donk, man ké di sé ant 21 é 24 lanné, man té vrèman dèyè sa ka konmansé vrèman aprantisaj mwen.

 

Ki diférans ki ni ant moman lasa vrèman é avan adan mannyè ou té ka vwè tradisyon la ?

 

Lè ou piti, ou ka rifè son. Ou ka ripwodui dé bagay. Fè rilasion an ant sa ou ka fè anlè enstriman an é sa ki ka pasé douvan’w sé dé bagay diféran.

Apré ni pliziè nivo ankò, ni sa ou ka fè anlè tanbou a parapot a chantè a, parapot a lavwa dèyè. Ou ni pliziè nivo andidan pratik la. Sé an mizi ou ka alé, ou ka vrèman konprann sa ki pozé lanmen’w anlè tanbou a, pwodui an son pou ou andidan bagay la.

Lè man té piti, man té ka kouté lé vinil, man té k’anni jwé toubolman. Sa té ka fè mwen plézi. Ou ka ripwodui anlo bagay. Mé, sé vrèman lè man vini gran man rivé konprann kisa tel son, tel kout tanbou ka sèvi.

 

Kidonk ou sé on tanbouyé alè ?

 

Man ké di man sé an manmay tradision. Man tanbouyé, mé man dansè tou, man konbatan, man ka chanté.  Man ka menyen tout pas man enmen tout. Mé man vini konprann tout lianné é pratiké tout, ou ka konprann plis sa ou ka fè.

 

Ès ou pé èspliké diférans ki ni ant bèlè, ladja é danmié ?

 

Alò, ladja épi danmié sé kaziman menm bagay la. Apré ou ni désewten ki ka ba dé téori diféran. Danmié a ka vini dan sewten réjion Matinik, yo té ka danmé tè a lè yo té ka fè plasman kay. Lè moun a avan té ka konstwi kay yo pou yo té préparé tè a pou mété sé poto a oubyen rédi tranka pou fè kay la, yo té ka bouré tè a avan é yo té ka rantré adan an ritiyel fewtilité é fékondité pou rimewsié latè a. É apré sé boug a, yo té ka lité, yo té ka pran an so, yo té ka fèsé kò yo. Sa té ka danmé atè a épi sé la yo té ka fè kay la. Ni moun ké di’w danmié ka vini di « danm », latè danmé.

Ladja a menm sé an konba osi. Tout adan, sé pa lité selman. Sé tjok, sé kou-d-tet, sé kou-d-pié, kou-d-jounou, tout kò’w an konba.

Alò, mwen laplipa dé grannonm la man jwenn, pou yo yo ka di’w yo ka alé adan an danmié kon yo ka alé adan an ladja. Yo pa ka fè diférans lan. Pétet ni an lè, ni yonn ki pran pa anlè lot. Man pé pa di’w. Sel ba’ay man sav sé ki non ladja a menm sé tala ki pli ansien. Ou ka ritouvé dan lé awchiv. Yo té ka di « le agia » é an kréyol, i ka fè ladja. Lé dé a sé an goumen.

Bèlè a sé an dans. An dans lanmou, an dans sédiksion oti nonm épi fanm ka dansé ansanm.

Fò ritjenn, yonn ka sèvi pou lanmou. Lot la ka sèvi pou ladjè.

 

Pou vou, yonn ka konplété lòt ?

 

Pa yonn ka konplété lot mé yo adan menm fanmi la. Moun ki té ka goumen danmié pa té fowséman ka alé bò bèlè. Sa pa té ka entérésé yo. Menm manniè, ni moun bèlè ki pa té ka alé bò danmié. Épi, ou ni ki té dan lé dé. Sé pa telman zafè yonn ka konplété lot, sé dé pratik ki té la doubout yonn bò lot mé ki adan menm linivè a.

 

Ès nou pé di danmié, ladja sé aw mawsyal ?

 

Sa tibwen konplitjé. Sa yo ka kriyé aw mawsial sé an bagay sé japoné a notaman kodifié an manniè épi mété adan an sans ki ka alé adan istil yo. Nou, nou pé di konba nou enskri adan an manniè viv mé ki pa té ka réponn espésialman adan zafè kodifikasion. Pou mwen, sé an sot dè mouvman pewpétiyel ki ka adapté kò’y a konteks la, a anviwonman an. Mé bay la té telman varié silon koté a ou té ka lévé a, silon istil la pas an maren-péché pa ka goumen menm manniè ki an moun ki lakanpagn ka bouré tè.  Lè ou ka palé di aw mawsial, ou ka palé dè on sot dè bagay yo ka fè métrizé an manniè, yo ka kodifié é finalman kodifikasion an ka fijé bagay la. Man ka pansé danmié, ladja, sa ka dépasé ba’ay aw mawsial la. Sé an konba Neg, pawmi diféran konba ki ni.

 

 

Sa vlé di pa ni on sèl modèl danmié, tini plizyè modèl danmié Matinik ?

 

Wi, ni diféran istil. Menm kou-t-tanbou a ka diféran silon koté a ou ka lévé a. Ou sav an moun ki ka lévé bò lanmè pa ka maché menm manniè ki an moun ki ka lévé lakanpagn.

 

Mé tradisyonèlman, ès sé moun lasa té ka kontré pou yo té goumé ansanm ?

 

Wi, yo té ka jwenn é sé sa ki té ka fè riches bagay la. Ou té ka ni an manmay Voklen ki ka jwenn épi an manmay Sent-mari oben Baspwent. La sa ka vini entérésan pas ou ka wè 2 moun ki lévé 2 koté diféran, ki ni 2 estratéji, 2 manniè wè lavi pétet diféran, épi ki ka jwé. Sé sa ki té ka fè belté bagay la. Poutan yo té ka lévé adan an menm péyi  é yonn a lot té kapab rikonnet an konbatan silon koté i sòti.

 

An ki moman èspésyalman, moun ka fè danmié ?

 

Danmié té ka fet kaziman a tout moman. Yo ké di’w ki sé swaré a menm sé té pito lé sanmdi oswè. Parapot a prensip bitasion an, sé lé sanmdi oswè yo té ka fè danmié é bèlè osi. Mé menm lajounen, bodlanmè, diféran koté, dépi té ni an moun ki té pozé an tanbou oubyen ki té souflé konn lanbi a, manmay la té ka sanblé é yo té ka fè an danmié. Ou té ka ni danmié apré lapech. Épi té ni dé gran dat tou, kontel 14 juiyé, sanmdi gloriya apré karenm. Dayè, dat tala sé an gwo gwo gwo dat pou manmay danmié. Kon té ni karenm la ki té an périod rilijion katolik, yo té ka entewdi yo di konyen tanbou. Manmay la té ka rété karant jou san fè ayen é lè sanmdi gloriya té ka tonbé yo té telman dan latant bagay tala, sé té an gwo gwo gwo dat ba danmié a.

 

É bèlè ?

 

Bèlè a tou sé té pito lé sanmdi oswè pawkont bèlè pa té ka toujou fet a tou moman kon danmiè a. Bèlè ka mandé an lowganizasion. Fodré ou ni pliziè manmay pou dansé. Fo ou ni omwen uit dansè. Ou pa té ka jwenn bèlè toupatou. Sé désewten fanmi ki té ka tjenbé tradision tala. A lenves danmié sé an majò tousel ki ka alé toupatou. I té ka manifesté adan tout lafet patwonal. Danmié té vrèman entewnasional Matinik.

 

Mé, jòdijou sa ka sanm mwen nou ka plis tann palé dè bèlè ?

 

Wi, pas si ou lé bèlè a pli politikman korek. I vini kon man ka di an ti manniè lèkètè, i vini janti. Alè ou ka wè doktè, ou ka wè avoka, ou ka wè tout model moun ka dansé bèlè alos ki avan sé té bagay vié neg. Mé kom yo ranjé’y an manniè, jistèman yo kodifié’y an manniè é sa vré, pou mwen, i ped an lésans, i ped an nanm. Bèlè démokratizé kò’y plis, mé pou mwen i ped plis ki danmié a. Danmié a, li, koté sovaj la i ni a jis alè sé sa ki ka fè an sewten manniè menm si i pa dévlopé, mé sa prézewvé’y.

 

Alò, sa vlé di vou ou kont zafè a kodifikasyon a bèlè la ?

 

Man pa kont yo kodifié an bagay mé sa ka dépann kou manniè ou ka kodifié bagay la. Pou mwen, sa ki pli enpowtan sé prézewvé lespri a ki ka fè bagay la. Tout bagay ka évoliyé. Bèlè 60 sé pa bèlè 2021. Mé, lè ou ka kodifié tout jes, tout kou-t-tanbou, tout manniè viv bagay la, finalman ou ka pèdi an bagay ki ésansiel sé pewmet chak moun lan touvé istil li, touvé santiman’y. Bagay la ka vini tibwen two akadémik ba mwen.

Sa ki ka pasé alè, ou ka asiz adan an swaré bèlè é ou ka wè tout moun a ka dansé menm manniè a. Ou gadé an won bèlè, an déziem won bèlè é sa za fatigé’w. Délè ou pa menm anvi rété la. Lè ou gadé an won pasé, ou ka di ou za wè tout.

Avan, sé granmoun lan lè yo té ka pran, yo ka pran pétet a uitè-d-swè é senkè-d-maten yo la toujou ka dansé. Bay la té ka viv an lot manniè. Yo pa té ka rifè sé menm bay la silon chanté a, silon kou-t-tanbou a. Ni an lespri nou ped adan zafè kodifikasion an.

 

Ka ou ka vwè ki té’é pé fèt pou woutouvé lèspri lasa ?

 

Si ou lé, avan di di menm, sa nou pé fè pou viré a sa, fodré déja konprann poutji nou an léta tala. Dapré mwen, dapré obsewvasion mwen é diskision man trapé menm épi dé granmoun, sé bèlè a divini an sot dè mouvman politiko-kiltirel. I ka sèvi pou rivandiké, pou militantizm é pwoblem lan sé ki pratik la pa ka viv pou kò’y menm. I ka viv pou an koz. I élwagné di sa i yé vrèman.

 Lé moun ki lévé an danmié, ki lévé an bèlè, sé pa yo ki ritwouvé kò yo santral andidan dévlopman bagay la. Yo té toujou a koté. Ki ou lé ki ou pa lé, lé mannay ki ripran sa, adan ni sa yo ka kriyé lé entélektiyel, lé grangrek, yo té ni an vizion, an manniè wè bagay la pou yo té dévlopé’y. Kon laplipa dé granmoun lan sé dé moun ki pa té sa li, ki pa té sa ékri, pétet konpleks yo té ni, fè kè yo rédi kò yo dèyè pou yo pa té jennen pas yo té za telman kontan yo té ka mété yo an valè. Yo té ka akonpagné bagay la. Mé yo pa jenmen pran pawti vrèman di pétet enpozé an manniè wè. Donk, si ou lé sa nowmal tibwen nou an léta tala pas sé moun lan menm ki lévé adan, ki té ni lespri bagay la, ki té ka fè’y viv an manniè viv li pou sa i té yé, touvé kò yo pri adan jé politik la, adan rivandikasion.

Konba politik ta’a té ésansiel pas an moman mes nou té ka fè dèyè é sa té enpowtan di té rimété sa douvan. Mé, si ou lé i tibwen détounen di primié objektif li. Pou mwen, primié objektif la sé té di fè pratik la té viv andidan tjè jan Matinik épi tout valè i té ka mennen. Nou fè kon dogm épi sa, kon anbrigadman. Nou dévlopé anlo bel pawol. Mé, lè ou té ka gadé anfet dan lapratik, tout sé pawol la ki yo té ka mété douvan nou pa té ka viv yo vrèman. Sé sa ki ka fè nou tibwen an léta tala. Ou ni an lésans ki ped andidan pratik la.

 

Mé lésans lasa si sé té pou défini’y, ki jan ou té ké défini’y ? Bèlè, danmié pou’w sé kisa ?

 

Sé an manniè viv ki enskri andidan manniè viv lavi tou lé jou.  Bèlè é danmié sé an pati di kilti a.

Sa pou konprann sé moun ki dan bèlè, moun ki dan danmié, sé jan Matinik. Sé moun ki enmen alé bò gomié, ki ka alé bò kous yol, ki enmen chouval bwa, ki enmen kont, ki enmen pit, ki enmen bal payot, foutbol, kou-t-men. Donk, si ou lé, sé moun ki enmen bagay la, yo pa ka konpawtimanté’y. Yo ka viv tout kilti Matinik la adan globalité’y. Si ou vini ka fè séparasion tala, enben ou kay mété pétet an latilié tibwa, an latilié tanbou, an lot latilié dansé, an lot latilié ka fè sa, an lot ka fè si é ofinal ou pa ka fè lien an ant tout. Donk, ou pé pa konprann lespri a ki ka fè kè sé tout ansanm ki ka viv. 

Lespri a man ka palé la a sé menm lespri a ou ka ritouvé andidan tout sé pratik kiltirel la ki andidan péyi a pas lè ou ka fè bèlè fondamantalman ou sé an Matinitjé ki dibout an péyi’w. É fok ou konprann tout sé bagay ta’a pou konprann santiman an, chaj la ou ka pòté a lè ou ka fè danmié oubyen lè ou ka fè bèlè. Selman, i ni ki konprann ki fè bèlè oben danmié sé an manniè trapé an diplom oben an kat-d-idantité matinitjé. Yo ka garé pas ou pé matinitjé é enmen dansé salsa. Dayè, manntò mwen adan danmié Yéyé té an gran dansè salsa. 

 

 

Alòs ou dirèktè a asosiyasyon Lézinisyé, ès ou pé di mwen zòt ki jan zòt ka woulé ?

 

Nou monté asosiyasion an an 2009. Objektif asosiyasion an sé té di kontribiyé a dévlopman danmié a. Nou té konstaté kon nou té ka di talè a, bèlè a dévlopé plis é danmié a té tibwen alatrenn.

Yo pa té ka konsidéré danmié a. Menm andidan lé swaré bèlè, yo té ka fè’w pran dé won danmié épi apré yo té ka di ba nou lè pou bèlè a pé sa pran. Té ni an sot diskriminasion ki té ka fet pas nou té anba otorité manmay bèlè. Rivé an moman nou di : non ! Fodrè jan danmié pran responsabilité yo. Nou pa bouzen bèlè pou nou dévlopé kò nou pas sé dé pratik ki diféran, menm si yo frè épi sè. É nou di fodrè nou rikonmansé fè dé swaré danmié, dé manifestasion danmié, dévlopé plis espas pou nou pé sa jwenn, goumé é tou sa. Sé adan lespri tala, nou kriyé kò nou Lézinisyé pas adan sé pratik ta’a chimen linisiasion sé an ba’ay ki fondamantal. An menm tan lè ou ka palé di linisiasion, moun ka pran pè pis dèyè sa pou yo sé bagay vié neg, sé bagay moun lanmen sal, moun ki ka fè ba’ay diab, moun ki ka fwoté. Té ni tout kalté pawol ka kouri anlè sa. Andidan réfleksion nou pòté, nou di menm manniè « neg » sé té an mo ki té péjoratif, ki pa té bon, ki té ka ba mové lidé di sa nou té yé, Césaire vini i fè mouvman Négritid la pou té valorizé’y. I di okontrè nou ka fè an bagay pi sérié épi sa. Nou pran non Lézinisyé adan menm sans lan pou di fo pa nou pè palé di linisiasion. Tout tras Neg ni chimen tala.

Lè ou ka fè danmié, sé an bagay ou pa ka anni rantré andidan’y kon sa. Ou pé kodifié, ou pé fè sa ou lé, ou pé montré an moun fè an tjok, fè an kou-t-pié mé ni dimansion andidan sa. Si ou pa pasé pa chimen linisiasion, ou pa key sa konprann tout fondok li, tout zantray li. Kontel konnet plant, konnet alé benyen lariviè, alé benyen lanmè, a ki moman ou ka fè’y, ki lalin, ki soley, kou manniè ou ka manjé, ki sa pou fè pou pé sa préparé kò’w pou ranjé kò’w. Tout sé bagay tala ka rantré andidan chimen linisiasion an. 

Lè nou sòti épi non tala, sa fè anlo moun palé. Sa fè anlo moun gadé nou an manniè. Sa té ka fè mwen ri pas man té ka di kan menm dé moun ki ka rèvanditjé tradision yo, ki ka rèvanditjé Lafrik, anlo bagay. Ou ka wè ki travay aliénasion an toujou fò an tet nou, pas menm moun ki an tradision an, lè ou ka abowdé désewten sijé yo jennen parapot a sa. Nou ka lévé kan menm adan rèlijion katolik la. Nou tout la nou alé lésision. Ta’a té anfantjè, ta’a fè si donk lè i vini pli gran pétet i wouvè lespri’y tibwen anlè dé bagay mé travay aliénasion an telman fò kè menm lè ba’ay évidan douvan’w, é ou andwa rikonnet li, ou andwa aksepté’y, ou ka rété blotjé anlè’y. Donk, sé an konba nou mennen épi Lézinisyé pou chak lè a nou té palé di sa nou yé : dé afwodésan épi tout mes Lafrik nou té ka pòté andidan nou.

 

Zò té a konmen adan asosiyasyon la ?

 

Nou pa té anpil andidan asosiyasion an, mé nou té ka tounen an lè kan menm épi an dizenn moun. Apré nou wouvè aktivité nou, man koumansé ka ba kouw bèlè. É sé la finalman, nou trapé plis manmay. Sa dwol pas nou pa té désidé kò nou a fè bèlè a, mé an vini touvé mwen ka viv Sent Espri. É yo té ka di mwen zò ka fè danmié, mé ni anlo dèmann pou bèlè Sent Espri. É sé kon sa, nou koumansé fè bèlè Sent Espri. Moun vini, yo té kontan. Donk, nou té ka fè sé kouw la mé nou toujou goumen pou gadé larel danmié.  Sé vrèman sa ki té ka animé nou. Sé sa ki té ka fè idantité nou.

 

Alò, zò fè on CD. Ès ou pé di dé mo asi’y ?

 

Nou fè an CD danmié épi twa grannonm. Tanbouyé a, Marie Deston, alè a ni 87 lanné. Nou ni chantè ki sé Benoît Rastocle. Épi twaziem lan, yo konnet li mwens mé sé vrèman vrèman vrèman an model dè mòso fè, an manntò : Yvon Quatrevents, sé an bwatè. Pou mwen, alè sé li ki pli fò an tibwa. Nou réini 3 manmay tala pou anrèjistré an albom nou kriyé « Fondasyon ladja ».

 

 

 

 

Pouki zòt chwazi sé grannonm lasa ?

 

Nou té ni an lidé. Nou té lé anrèjistré mòso ki pò kò té déwò. Man té ja pran mo avè Benoît Rastocle ki té ka di mwen tini anlo vié chanté ki an tet li dépi i lévé tibonlonm. I pò kò té paré ladjé sa ba pèsonn. A moman tala, man palé’y di pwojé nou an. Man mandé’y si i té ké dakò di fè sa épi nou. I di mwen : wi ! An moman tala, nou mandé’y épi ki moun i ké wè i ké pé fè sa, ki tanbouyé i ka wè i ké pé jwé anlè sé mòso tala. Nou di’y chwézi étjip li.

Bagay tala ka pati di an réfleksion épi an lobsewvasion nou fè. Nou té rimatjé ki anlè lé ansien albom, lé chantè souvan té ni tanbouyé yo épi bwatè yo ki té atitré. Mé tout lé nouvo albom ki sòti, yo té ka envité moun pou lavwa épi tanbou épi nou té ka rimatjé sé moun la pa té ka alé ansanm. Nou kaltjilé anlè poutji sé moun la avan té ka woulé ansanm. É nou wè sé pas yo té ka viv ansanm, yo té ka antann kò yo, yo té ka konprann yo. Kidonk, sa pewmet nou konprann la té ni an manniè viv ki té fondamantal. Kisiswa pratik la, moun ki ka lévé ansanm, ki ka viv ansanm, lè yo ka fè an ba’ay ansanm sa espésial. Sé pou sa pito ki té enpozé Benoit an tanbouyé épi an bwatè, nou kité’y chwézi moun li. An moman tala, pliziè non sòti é sé li ki vwèyé nou wè Marie Deston épi i di nou di’y sé li ka vwéyé nou, i ké aksepté. Komdikomfet, prèmié kèsion Marie mandé nou sé kimoun ki chantè ? Pou zafè bwatè a, yo tou lé dé té dakò pou di sé Yvon ki pou bwatè a.

Déziem bagay ki té ka pawtisipé adan réfleksion an sé té zafè istidio a, pas nou té konstaté tou, lè lé manmay té fèmen adan lé kabin adan istidio a, yo pa té alez. Tekniman yo té ka fè travay la, mé ni an santiman épi an émosion ki té ka ped. Donk, nou pran dézision fè an anrèjistrèman an live, sa yo ka kriyé in situ. 

 

Ki jan zò òwganizé zòt ?

 

Nou pran kontak épi an kanmarad mizisien : José Marie-Rose. Sé li ki pran direksion awtistik la. Nou esplitjé’y pwojè a épi i mété nou an kontak épi an enjéniè ki té kapab fè travay tala. Nou testé diféran koté Matinik ki té pé pewmet nou di fè anrèjistrèman live la. Finalman nou tonbé dakò pou fè’y adan an sal Lapotri an komin Twazilé. Nou fè anrèjistrèman an anlè an jounen. 

Twaziem étap CD a sé nou konprann andidan démawch la, sa té enpowtan pou rikréyé anbians la épi émosion an, fò nou té ni dé konbatan douvan kò yo ki té ka fè jé a. Nou chèché kréyé dé kondision ki réyel. Mizik adan Karayib la sé mizik ki ka ranpli an fonksion, ki ka sèvi an ba’ay. Nou pa ka fè mizik pou fè mizik selman. Kidonk, sé mizisien an jwé épi konba a té ka fet douvan yo konsidiré nou té adan an lawonn danmié tradisionnel. Lè bagay la ka fet an direk kon sa, tini dé pasaj tanbou, dé pasaj tibwa é chanté osi ki pé fet yenki an sitiyasion pas bagay la vivan. Sa pewmet nou tann dé kou-t-tanbou nou pa té janmen tann adan dé sitiyasion nou pa té konnet. Fò sonjé ki sé 3 manmay tala lévé adan an lépok pratik la té vivan. An lépok osi, nou menm pa ni tan wè é viv sa yo wè é yo viv. Sé la vrèman anfinaldikont ou ka konprann poutji Ti Émile té ni Féfé Marolany, Ti Raoul té ni Florent Baratini, Yéyé menm té ni Bolékòs. Sé manniè viv tala man aprann épi Yéyé ki pewmet mwen rantré andidan tout démach tala.  

 

Ki moun Yéyé yé pou’w ? 

 

Yéyé sé té manntò mwen. Man trapé chans konnet li adan an vwéyaj nou té fè épi l’AM4 Laréinion dan lé lanné 2000. Pannan tout vwéyaj tala, nou pasé 2 simenn ansanm é nou vini ka koumansé konnet bien. Sa ki fè ki vrèman mwen rapwoché di’y anpil sé adan an konba man té blésé kò mwen red épi doktè té za di mwen fò mwen kité danmié, man pé ké sa fè sa ankò. É sé Yéyé ki ba mwen rimed pou mwen swen kò mwen. I riba mwen lavi. Sé la, i koumansé ka ba mwen déti konsey lè man té ka goumen. Man koumansé alé kay li pli souvan, ka otjipé dè ti zafè’y. Man té ka maché dèyè Yéyé toupatou. I wouvè lespri mwen anlè manniè viv danmié a. Andidan dimansion préparasion fizik la épi préparasion ispiritiyel la sé Yéyé ki montré mwen tou sa mwen sa fè. I wouvè lespri mwen anlè sa. I ba mwen dé laklé.

Sé di la man konmansé ka pran distans épi lézasosiyasion an man té za konnet pas ni déti jé ki pa té ka egzisté, ni dé bagay andidan pratik la ki té ka limité konpréansion man té ni andidan danmié a. Kidonk, man rantré adan an chimen linisiasion épi Yéyé é sé li ki di mwen an jou man té paré pou monté pwop gwoup mwen, pwop lasosiyasion mwen. Sa té enpowtan pou mwen pas man ka kwè tout tan i pa té di mwen sa, man pa té kay fè’y. Sé la tou man konsidéré pou non lasosiyasion an, pran an non ki andidan mes nou. É lè nou palé épi lé kanmarad tout moun té dakò. 

 

Alèla, ès ou ka kontinyé pòté mannèv adan tradisyon la ?

 

Man ka kontinié animé latilié tanbou. Sa ka fet épi lofis kiltirel Sent Espri. Man ka alé osi lè sé pou manifestasion. Mé sé 2 – 3 lanné a ki pasé a man rédi kannot mwen atè tibwen pas man té ni lenprésion chayé dlo an pannié avè tout tansion ki pé ni an mouvman tradisionnel la menm.

Manmay za mandé mwen pou ripran, mé man ka pansé man té bouzwen ti poz tala. Man ni pou pwojè ripran, mé pou lé ti anmay pas sé yo ki divini péyi a.

 

Ou grandi an tradisyon la, kan menm alè ka ou pé di tou sa pòté ba’w ?

 

Sa sa pòté ba mwen é ka kontinié pòté ba mwen, man ké di sé aprann enmen péyi mwen plis. Apré a an nivo tibwen pli pewsonel, sa mété mwen vrèman man ké di djérié. Sa aprann mwen pasians, sa aprann mwen lobsewvasion, sa aprann mwen métrizé santiman mwen, lémosion mwen. Andidan diféran éprev lavi mwen, sa pòté mwen anpil pas chak lè man té ka touvé kò mwen adan désewten sitiyasion man ka wè ki sa man mété an plas té ka sòti direktèman dè sa man té aprann andidan pratik tala.

 

Granbonnè, ou té ni chans ni kontak avè grannonm an tradisyon la, ka ou pé di sa ba’w anplis ?

 

Sa aprann mwen an manniè viv diféran andidan péyi Matinik la. É manniè viv tala, sé manniè viv yo té ka fistijé pandan tibwen tan é man touvé adan manniè viv tala moun vrèman ki ni anpil lanmou. Anpil lanmou adan sa yo té ka transmet, manniè yo té ka transmet li, pas sé moun ki vrèman pasioné andidan sa épi té ni an sot di bienvéyans lè yo té ka montré’w an bagay. Menm si yo té red tou, mé sa ka fè yo plézi wè an moun ki ka vini jwenn yo.

Épi, sa ba mwen anpil lespérians lavi tou.  Lè ou ka kotwayé granmoun, ou ka pofité di lérè yo, di bon bagay yo fè tou, é sa ka pewmet vou di réfléchi anlè kò’w. É sa, man pé di sa rédé mwen grandi andidan tet mwen. Ni bagay pétet man pa té ké jenmen konprann adan lavi a si man pa té kotwayé yo.

 

Ki konsèy ou té’é ba on jenn konyenla la ki vlé rantré ki adan bèlè ki adan danmié ?

 

Man ké di di éséyé o maksimom jistèman di kotwayé sé granmoun lan. Pou mwen, sa fondamantal. Mémwa a yo ni a sé an mémwa ki ka rendé’w konprann adan ki péyi ou yé. Menm pou konprann dé bagay kè nou ka viv jòdi, fò konprann sa sé moun ta’a viv.

An bagay yo mentjenn anlo kay nou sé lignorans. Sa nou aprann la, nou aprann li adan liv. Mé lè ou ka kotwayé sé granmoun lan, ou ka dékouvè an lot larel, an lot listwa di péyi’w, an lot santiman, an lot vizion di lavi ki ka pewmet vou konprann poutji ou kon sa, poutji ou ka aji kon ou yé a.

 

Ki ké dènyé mo a’w pou bout ?

 

Sa man lé di sé kè man ka espéré nou ké rivé tjenbé larel danmié a kan menm. I ka désann pas ni mwens an mwens moun adan. Mé, man anvi nou rivé dépasé désewten bagay pou wè sa ki pli gran ki nou, wè gran ba péyi a é sòti di kankan moun pou nou kontinié tjenbé larel tradision nou. Sinon dan 20 an, yo ké palé di sa kon bagay ki té ka egzisté mé ki pa la ankò.

Fò nou ni plis solidarité é plis tolérans. Sé pa an moun tou sel ki pé ni tout konésans lan. Fò nou rivé konprann valè a nou ni a sé et kon nou yé a. Si nou rivé konprann sa, nou ké pé dévlopé bagay la san yonn tiré adan woul lot.  

 

Dékouvè plis anlè ladja avè vidéyo a Tidada é anlè paj a Fondasyon Ladja 

Kontak a asosiyasyon Lézinisyé : 0696 75 34 66