Charles RIZED : «Tanbou sé awmoni»

Mizisyen é chantè a gwoka, awtis a gwoup Indèstwas Ka, Charles Rized sé on mèt-a-mannyòk a tanbou Gwadloup. Dépi an tan i té timoun, tanbou palé ba’y é i pa janmé viré’y do. Dépi bon détwa lanné konyenla, pasé fè mizik i ka woubay sa lézansyen lésé an dé men a’y. Pou-tout-bon, i chwazi fè pa a’y avè sa i ni pou Gwadloup kyenbé doubout a’y. Sé avè anpil anpil plézi nou kontré avè misyé Charles Rized. Mi on témwanyaj i ka bay asi mès, syans é kilti gwoka. 

 

Ès ou pé prézanté’w an dé mo. Ou sé on awtis mé ankò ?

 

Mwen, an ka konsidéré an sé on moun a latè. Fanmi an mwen sé moun ka planté. An lévé adan lagrikilti. Manman mwen é papa mwen té ka planté tè rèd alò dépi tou piti yo lévé mwen adan lagrikilti.

 

É ki jan ou rivé an tanbou ?

 

An rivé an tanbou gras a manman mwen. I té ka òwganizé léwòz. Sa pèwmèt mwen kontré lézansyen, lé gran mèt a lépòk.

 

Ola manman’w té ka òwganizé sé léwòz la ?

 

Akaz a’y a Bidan Bémao. Manman mwen sé té man Bozor. Li é Man Soso, yo té konmè. Ant Jabren é Bidan ni apéprè 1 kilomèt. Donk yo té ka òwganizé yo. Si Man Soso té ka òwganizé ta’y simenn lasa, lòt simenn sé té ta manman. Yonn té ka ba lòt fòs.

 

Alòs on sanmdi kon sa sé té akaz a yonn, lòt sanmdi sé té akaz a lòt ?

 

Wi mé sa té ka fèt an péryòd lè rékòt démaré. 

 

Yo ka di an karèm moun pa’a jwé tanbou. Sa té ki mwa a ki mwa aprézan ?

 

Avan é apré karèm. An karèm, simenn sent, moun té ka pann enstriman a yo.

 

Vou ou grandi adan sa, ou vwè swaré léwòz. An ki moman ou désidé ou vlé jwé tanbou ?

 

Sa té adan mwen. On istwa yo di mwen, an té two jenn mwen sonjé sa. Mé yo di mwen avan Bémao, chak fèt yo té ka fè sa yo ka kriyé banboula. Sa po té kò ni non léwòz. Yo té ka kriyé’y banboula. Sé on kou-t-tanbou, yo té ka fè anba mawché Bémao. É sé Carnot ki té ka fè sa. Mé a lépòk Carnot pa té ni gwoup. Carnot té ka vin é tanbou a’y épi tou moun ki té ka pasé té ka fè on kou. Épi manman di mwen konsa, lèwvwè i té ka méné mwen lafèt Bémao, lè an té ka pasé douvan mawché la, an pa té ka vlé sòti. Anki la, an té ka vlé rété. Pou té ay lafèt, fò ou té pasé douvan mawché la. É a chak fwa, an té ka pasé la, an té ka bloké la. I té ka halé mwen mé an té ka rété pri la. Alò an ka kwè, sé dépi an moman lasa.

 

Sa vlé di dépi tou piti ou té ka gadé sé gran nonm la. Ou té ka gadé yo jwé, ou té k’ay alantou a yo ?

 

Wi mé gadé yo jwé, an té ka kouté. An konmansman sé sa, sé kouté é vibrasyon la ka rantré adan’w. Aprésa, lè an konmansé vin tibwen pli gran, an konmansé rantré adan’y vrèman. Lè an té jenn boug, an té ka gadé. Ou pa té’é pé jwé avè yo. Ou té ka gadé. Ou té ka tann.

 

Ou pa té pé jwé avè yo ?

 

A lépòk sé té sa. Té ni rèspè a lépòk. Biten a granmoun é biten a timoun, a pa té menm biten la.

 

Ki règ té fo rèspèkté alò ?

 

Lè sé biten a granmoun, timoun pa’a jwé an biten a granmoun. Sé té règ lasa. Kèlkanswa a lépòk, lè granmoun té ka fè on biten, timoun pa té pé adan. Sé aprésa sa chanjé. Pouki ? An ni on ti lidé. Vin sa yo kriyé le mouvement patriotique. La nou té jenn boug, nou té o kolèj, o lisé. É sé mésyé té ka mandé lajénès ay fè lantou a lé gran nonm pou té konnèt. Sé konsa nou pati an tout sans, ay konnèt lé gran. A lépòk, sé té Kristèn, sé té Carnot, tou sa.

 

Sa vlé di ou vwè sé gran nonm lasa jwé, mé vou ou pa té janmé pé jwé avè yo ?

 

An jwé avè yo mé apré. Lè an té ni 13-14 an, an konmansé rantré anba bra a yo lè yo té ka vini jwé léwòz akaz. É, yo konmansé inisyé mwen. Mé pli jenn, ou pa té pé. Fò ou té ni inisiyasyon.

Sa fo savé osi, non sèlman té ni kou-t-tanbou a kenzèn mé té ni kou-t-tanbou té ka touné osi adan dé bik. On bik sé on koté lè kou-t-tanbou té ka va, dòt biten ka va osi an menm tan ki tanbou la. Moun la ka jwé grenndé la la, moun la ka fè kou-t-tanbou la la. É sé biten a granmoun sa. Moun la té ka fè lacho a yo la osi é tou sa. Alò timoun pa té pé ay adan sa.

Mé apré, sa vin ouvè parapòt a mouvman patriyotik la pas yo mandé lajénès ay konnèt sa ki kilti a yo. É sé étidyan Gwadloupéyen, lè yo wouvin an Gwadloup yo konmansé mèt an plas onlo biten.

 

É lè ou ka di yo inisyé’w. Inisyé sé té kisa adan tanbou ?

 

Inisyé sé montré. Ou pa té adan on gwoup, ou té tou sèl é on moun ka montré’w tibwen jòdla, tibwen dèmen. An menm tan, i ka gadé pwogrésyon a’w. Sé kon sa lézansyen té ka fè. Mé i pé’é di’w fè sa o pa fè sa o fè’y kon sa ! Non ! Yo ké di’w : i pa bon ! A pa kon sa !  Yo pé’é jan di’w ki jan. Mé afòs i di’w i pa bon, a pa kon sa, ou ka touvé pwòp chimen a’w ki ta’w.

Diférans la jòdijou, yo ka di’w fè’y konsa. Mé lè ou fè’y konsa aprézan, ou ka touvé’w yo ka nòwmé’w. Tou moun a ka fè menm biten la.

 

Kidonk, sa fò konprann sé, sé lékòl la pa réyisi kyenbé tradisyon a transmisyon la jan i té ka fèt avan.

 

Mé transmisyon té ka fèt an fanmi. Transmisyon té ka fèt pa moun ki té konnèt. Gadé ou ni gran fanmi ki transmèt : lé Délos, ou ni Kristèn é dòt osi. Sé kon sa, sa té ka fèt avan.

An di’w sa chanjé parapòt a mouvman la. É nou, jan nou aprann, nou té ka suiv sé gran nonm la. Mé suiv yo, mé yo pa ka lagé kon sa. A pa pas yo vwè ou ni on bèl figi, yo ké ba’w. Yo té ka gadé tanpéraman a’w, ès ou té toujou la ki lapli ka tonbé ki ni solèy, ès ou ni rèspè ba yo. Lè yo vwè tou sa aprézan. On lanné, dé lanné, ou la, sé la yo ka konmansé di’w, yo ka konmansé ba’w déti konsèy ki ka pèwmèt vou apré dè touvé pwòp tras a’w.

 

Alò, ou ka jwé tanbou mé ou ka chanté osi. Pou chanté la, ki jan sa pasé ba’w ?

 

Sé on menm biten. Mizik la sé on ansanm. Pou konprann dékatman a gwoka la, fò ou konnèt chan la, fò ou konnèt boula la, fò ou konnèt maké la, fò ou konnèt dansé la. É apré, lè ou ka fè yonn, ou pé mété’w an plas a on nòt pandan ou ka fè’y. Sa ka pèwmèt vou pòté on lòt aplikasyon.

Lè an ka chanté, an sav ki jan man bay chanté la pou makè la pé santi’y byen pas pannan an ka chanté an pé mété mwen an plas a makè la. Pandan an ka boula, man sav byen man bay kou boula la pou makè la maké pas pannan an ka boula, an pé mété mwen an plas a makè la. Alò sé sa, sé on ansanm. Sé émosyon, sé santiman ki pwòp lè ou ka fè lansanm. Pou touvé lyannaj a mizik la, fò ou ka pratiké tout. Pratiké vé pa di ou fò an tout. Sa sé èsèpsyon. Sa ra pou touvé moun kò a yo bon an tout.

 

Ou adan on larèl èspésyal sé larèl indèstwas. Ès ou pé palé nou diféran istil ki tini adan gwoka é pouki vou sé adan tala ou chwazi rété ?

 

Mé atann an té k’ay souvan aka Man Soso. An té ka jwé avè Carnot é Carnot sé’y ki mèt Jabren. É an rété bon détwa tan ka jwé é Pè Délos. Alò, ou ka byen vwè an ka jwé lé dé. Si sé jabren, an ka fè jabren. Si sé indèstwas, an ka fè indèstwas.

Mé dapré mwen fòs a indèstwas la, jabren la pa ni, sé ni adan’y on biten ki ka fè lè ou ka chanté’y tout penn é mizè ou ja sibi, ou pé fè’y sòti byen menm atravè graj la é léwòz la. Graj é léwòz sé yo ki tout adan indèstwas la. Yo ka pé fè rèmonté adan’w tout émosyon, tout penn é mizè Nèg ja vwè. Défwa lè ou pran on mòso menm, ou ka santi tout sé émosyon lasa atravè a’w. Graj jabren la pa ka pèwmèt vou alé osi pwofon. Sé lézòt ritm la, yo dèpwa. Mé 2 lasa, adan indèstwas la, yo pé mété’w adan on léta pas a pa anki chanté la ki adan. Ni dòt biten dèyè do a yo.

 

Souvantfwa, an tann moun di, avan tanbou sé Sentwòz é Bémao sé la biten la té ka bay vrèman. Ès ou pé bay dé mo anlè sa ? Ki jan sa té ka pasé avan ?

 

Pou mwen, fò gadé jéyografi a péyi la. Jéyografi la ka ba’w tout biten la. An Granntè, ki koté i ni montagn ? Sé lé Granfon é sé la ni on foyé kilti. Poukwa pas lèwvwè té ni lèsklavaj, sé moun la té kay kaché an bwa. É la, moun la kaché an bwa té vé rivé prézèwvé tibwen sa yo té ni. Sé an bwa nèg mawon té ka rété. Lè lèsklavaj fini, yo sòti an bwa, yo désann avè sa yo gadé, sa yo kyenbé. Asi Sentwòz, lè ou sòti Kadèt, Kako lèwgadé ou an montagn la. Mé on koté tè la plat, ou pé sèten ou ka pèd tou sa ou ka ni.

Osi, yo di mwen koté ki té ni plis bitasyon, koté ki té ni plis lizin a kann sé réjyon an nou. Moun té ka sòti Granntè, toupatou pou vin koupé kann si Bémao. Bémao, Lamanten, Pètibou, Sentwòz, onlo moun té ka sòti toupatou vin koupé kann la. Onlo moun té ka lyanné la menm alò sé pou sa, sa bay kon sa yé la.      

 

Mizik la sé on ansanm. Pou konprann dékatman a gwoka la, fò ou konnèt chan la, fò ou konnèt boula la, fò ou konnèt maké la, fò ou konnèt dansé la.

 

Ou èspliké jan ou aprann. Ou fè chimen apré, kifè ou ka woulé avè Indèstwas Ka. Si sé pou prézanté lanné ou fè an gwoka, ka ou té’é di ?

Ni on chimen ki fèt osi sé chimen idéyolojik. Akaz kon an té ka di’w lamatè té ka fè kou-t-tanbou a’y. Mé an menm moman lasa aprézan sé réjyon an nou, réjyon Nò Bastè, sé la tou lé sendika planté. Ki sé U.T.A, ki sé U.P.G, ki sé U.G.T.G sé an réjyon lasa i fèt. A lépòk an réjyon lasa, té ni konbatan, té ni militan. Té ni on fòs la menm. Sa pèwmèt nou, nou lé jenn, nou fè kolèj aprésa nou fè lisé. Nou ay Benbridj, nou jwenn nou adan U.N.E.E.G, nou jwenn nou adan Bijengwa. Aprésa, an Frans sé té A.G.E.G. Sé on linyé ka pèwmèt vou avansé adan kilti a’w ki ta’w.

Lè an rètouné aprézan, an té ja ni kontak avè sé kanmarad la é sé lè nou kréyé Indèstwas Ka. Nou vwè tou sa nou konnèt la, tou sa nou aprann, fò nou kontinyé bay.

 

Indèstwas Ka sé on gwoup potomitan adan tradisyon la. Pou onlo jenn tanbouyé, yo pé pa pwoché zòt pas zòt adan moun ki gawdyen a on tradisyon. Ki jan vou ou ka vwè sa ?

 

Nou sé on mayon. Mé a pa nou sèlman.

Sa nou aprann avè lézansyen, nou ka kontinyé disiminé’y kon nou pé. Mé nou vé pa an mémwa a yo, fè nenpòt biten. Lè ou ni onlo rèspè ba on moun, menm moun la pa la, ou pé pa fè nenpòt biten. Sa pa ka anpéché ou pé fè dòt biten osi mé fo toujou ni on kolòn vèwtébral. Sé li ka ba’w dirèksyon la.

 

Graj é léwòz sé yo ki tout adan indèstwas la. Yo ka pé fè rèmonté adan’w tout émosyon, tout penn é mizè Nèg ja vwè. Défwa lè ou pran on mòso menm, ou ka santi tout sé émosyon lasa atravè a’w.

 

Lè nou ka gadé jòdi, gwoka pli sa k’ay pli mizik la ka pran balan. Ès ou ni santiman sa ka vini ka vwè enpòwtans a kolòn vèwtébral lasa ? Ès yo ka kontinyé suiv tras la ?

 

 Mé wi. Ou vwè liv a Kristèn la nou fè la la, ni onlo moun ka chanté sé chanté lasa alè. É sa enpòwtan pas té ni on moman, moun té ja konmansé chanté dòt mizik an gwoka. Sa sé on travay fondamantal. Si nou pa té fè’y, kimoun i té’é fè’y. Nòwmalman, dòt ni dé òwganizm ka fè sa. Konmen tan sé gran nonm la mò. Ni 20-30 lanné. É tou sa yo fè, pa ka rété p’on tras. Pa ni ayen. Ou ka touvé sa nòwmal ? Vélo mò, pa ni on sèl vidéyo si Vélo. Kristèn mò, on sèl vidéyo ou ka touvé. Pa ni p’on tras.

Mwen an ka pansé sa sé on volonté pou kyouyé tou sa i ta’w. Sé nou pou désidé fè on biten. Kèlkèswa fò nou fè’y, dépi sé on biten ki ka pèwmèt mété kilti an nou douvan, fò nou fè’y. Pa an mizik sèlman. Tout tan an ka di sa, ni granmoun ki ni konésans, sa byen ay vwè yo. Ay pozé yo kèsyon pou savé. Gay si Zabitan, sé madanm la ki té ka chanté bèlè la. Labann a Médé é konsò, sé moun la ni dé bèl mòso osi. É ki moun kay vwè yo ? Ni moun ki ni konésans : fè mannyòk, fè luil karapat, fè tou sé biten lasa. Yo ka pati avè tou sègrè a yo pas pa ni on òwganizm ki kay vwè sé moun lasa pou fè wouchèch pou pèwmèt mèt sa adan bibliyotèk, mèt sa adan dé konsèvatwa. Mé yo pa’a fè’y pou nou, mé yo ka fè’y pou yo. An ki lanné Mozart mò ? É jòdijou, tout mizik a Mozart byen répèwtoryé. Enben, sé nou pou pran si nou pou konsèwvè patrimwàn an nou.

 

Vou, ki jan ou ka vwè gwoka jòdi é transmisyon ki ka fèt adan sé lékòl la ?

 

Pou gwoka la, an ké di ni on koté nou pèd. Sé koté ispiritiyèl a gwoka la. Jwé gwoka pou jwé gwoka, a pa on swé. Non ! Lè ou ka jwé gwoka ou ka touché lenvizib é sa enpòwtan fè on sérémoni alantou a sa pou léwòz a’w pasé byen. Lè lamatè o man Soso té ka fè léwòz, yo pa té ka fè on léwòz kon sa. Yo té ka gadé an ki lalin pou fè léwòz la. Si lalin montan, si lalin désandan. Yo té ka préparé téren la. Lè lenvizib vini, fò ou sa rèsèvwa yo. Aprésa, fò ou sa fè yo pati. Sa sé on nòt zafè ankò. Alò ou ka vwè, sérémoni la yo té ka fè la enpòwtan. Moun pa té ka vwè sa, pas sé biten ka fèt avan. Préparé biten byen pou pa ni konba, pou pa ni lagè an léwòz a’w, pou léwòz a’w pé byen lyanné. Ni léwòz, moun kankit jwé bidim ! bidim ! bidim !  bidim ! é chak moun ka pran bò a yo. Ou pa’a santi ayen. Ayen pa’a fèt. Ayen pa’a pasé.

Ni on préparasyon ka fèt. Mé sa sé lé inisyé ki konnèt sa. Sé koté lasa nou pèd an tanbou : sérémoni la. Lè ou ka jwé gwoka a pa ispò ou ka fè. Fò ou pran tan pozé’w, fò ou pran tan kalkilé, fò ou pran tan pas dapré jan biten la òwganizé, léwòz a’w pé monté on wotè menm. Sinon, léwòz la ka rété fad, plat plat plat. Lè ou rantré an léwòz la, ou ka santi’y. Sé sa i ka manké. Lé jenn, sa i pa konnèt, ay vwè lézansyen. Mandé yo jan yo ka fè pou léwòz a yo pasé kòm i fo.

Pou lékòl la, ni on fason dè fè pédagoji a’w. Fò pa ou vlé fè tout moun fè kon’w. Fò ba moun tou sa ka ègzisté, pas kèlkèswa la ou yé an Gwadloup, fò ou ka pé sizé si tanbou la. Fò ou pé aprann tou sa ka ègzisté an tanbou la. Fò pé sa adapté. Sé diférans la nòwmal, nou pa menm koté la. Menm an lang la ni variyasyon. Mé ou ka adapté’w. Fò ou mété’w an sans a van la. Sa vé pa di pas ou ka fè’y kon sa, ou ka pèd ta’w. Fò aprann moun tout biten é apré moun ka fè chwa a yo a sa yo pis enmé.

Épi tanbou sé pa on biten ki dirèktif. Fè kon sa, pa fè kon sa mé non ! Moun a ni santiman, moun a ni tout biten a yo, alò ou ka montré moun la lé baz é i ka fè chimen a’y ki ta’y.

 

Ès ou ni santiman, menm si onlo moun ka jwé alè sé pèd nou ka pèd gwoka ?

 

Ou pé pa di nou ka pèd pas dépi ni moun konsyan, nou pé pa ka pèd li. Sé la ou pa konsyan, ou ka pèd san ou sav. Mé lè ou konnèt. Ni moun ki konnèt. A pa Indèstwas sèlman ki konnèt. Ni onlo gran nonm ki konnèt.

 

Mé sé jenn la ?

 

Sé jenn la, fò yo aprann. Ja ni jenn ki konnèt. Yo ka vin vwè nou, Bébé, moun kon Naffer, Narouman, Kakoka, Gwo kako é tou sé lézòt la. Tou sé mésyé, yo ni syans la osi. Yo kay vwè yo osi. Lè yo vin, nou ka palé ba yo sé pou yo pran konsyans é konsyans la ké fè rèstan travay la. Pa bizwen di moun fè sa o pa fè sa.

 

Anfinaldikont, vré syans a tanbou ola i yé ?

 

Sé on ansanm. Tanbou sé awmoni. Lè Pè Délos té ka mawké, yonn i té ka kouté si tout biten akòwdé. I ka kouté boula la. I ka kouté chacha la. I ka validé yonn dèyè lòt. Apré, chantè la validé. Lè tout biten akòwdé, la i ka ba’w on kou tanbou ou po’o jan tann. Lè tout biten validé, tanbou la pa ni fren. Tanbou la k’ay lwen lwen lwen. Moun ka tonbé an trans. Sé sa syans a tanbou la.

Mé si an ka jwé tanbou la, on moun ka fè on kou chacha antravè sa ka jenné mwen. Lè an ka vin mwen plasé frazé la, an pri. On répondè ka mal réponn. Sa ka bloké’w. Lè tout biten an awmoni aprézan, ou ka dévlopé. É tanbou la pa ni fren. Ou pé ay lwen lwen lwen. Ou pa savé.

É sé pou sa, lè Pè Délos té ka jwé, i pa té ka mété nenpòt ki boula alantou a’y. Mira té adwat a’y. I té ka pèwmèt tanbou la monté rapidman an dòt dimansyon. Pas ni moun ka graté, ka graté, ka graté tanbou la. Tanbou la pa’a monté menm.  É sé sa nou pèd la.

 

É ka ki té’é fo lè on moun ka aprann pou i touvé sa ?

 

Sé kouté mizik la, kouté awmoni a mizik la. Jwé fò pa vé di ayen. Émosyon la ki ka adan’w la, ou ka rèsanti la, ka pèwmèt vou fè biten ou pò’ò jen rivé a fè. Ou pé’é sav kè ou fè sa. Ou k’anki konstaté ou ka fè’y. Enkonsyan a’w ka liyé dirèktèman avè bra a’w. Ou pa’a ni konsyans a sa ou ka fè. Donk, fò ou fè liyézon lasa. Fò franchi konsyans la pou travèsé pou ay a lenkonsyan. Tout biten la sé an lenkonsyan i yé.

Sa sé on biten ki mawké mwen. Pè Délos lè i té ka fè on mawkaj, i pa té pé rèfè menm mawkaj la i fè la. Konsyans la aboli. An ni lenprésyon, i té kay pran enfòwmasyon la dirèktèman an lenkonsyans a’y é i té ka fè’y siwkilé an bra a’y épi i té ka fè mawkaj la.

 

On tanbouyé ki fò, sé on tanbouyé ki sa jwé kon sa ?

 

Lè sé konmansé ou ka konmansé, ou ka répété lé ganm. Mé on moman rivé, fò ou chapé. Lè ou chapé, ou k’ay dòt koté, koté moun po ko alé. Sé la tanbou la yé. Sé la lèspri a tanbou la yé, ay dé koté ponmoun po ko alé. Fò pé ay dòt koté é sé sa ki bèl an tanbou la. Lè on kou tanbou fèt kon sa, sa ka mawké moun. Mé kon an ka di’w, fò ou ni on ansanm biten pou sa fèt. Fò ni kontèks la, fò ni lé jouwa, fò préparé téren la, fò vou menm ou fè men a’w. Ni on biten ki ka fèt. Koté ispiritiyèl lasa sé la tanbou la yé.

Sa, sa vré pou tanbou la mé pou dansè la osi, pou répondè, pou boula la, pou chantè la. Tanbou sé on dépasman. Ni enstriman sé enpwovizsayon, ni dòt sé kyenbé mizik la. Alenpwovizasyon, ou pé ay pli lwen.  

 

Lè nou ka gadé byen an ka vwè adan gwoka nou ni won toupatou. Tanbou la sé on won, nou ka jwé adan on won, rèpriz a dansè ka fè on won, é chanté la osi an won davwa adan chanté la fò ni répondè. An ka kwè sa dòt ni on sans.

 

Mé wi, sa ni on sans. Sa ka pèwmèt konsèwvé lé énèwji épi lyanné, é rété an sa ki tan nou pou pa kité dòt moun vin adan. Tou sa adan.  Fèmé lawonn pou nou palé palé an nou. Nou ka fè sa i tan nou. É pou rèsèvwa lenvizib sé adan on won sa ka fèt.

 

Lè sé konmansé ou ka konmansé, ou ka répété lé ganm. Mé on moman rivé, fò ou chapé. Lè ou chapé, ou k’ay dòt koté, koté moun po ko alé. Sé la tanbou la yé.

 

Ki dènyé mo, ou té’é ni pou bout ?

 

Sé pou kontiniyasyon a mizik an nou. Yo bizen fè mizik la rantré adan enstitisyon. Yo vlé lè ou ka fè léwòz a’w, i konmansé a tèl lè é i fin a tèl lè, fò ou ay déklaré tèl mòso, fò fè tou sé biten lasa. Sa sé fren. Mizik la sé pa sa. Ni komin menm, yo ka di’w a minui, fo pa ni tanbou. Sa sé on pwoblèm. Tanbou pa ni lè pou i arété. Ni on travay a fè an koté lasa. Lè ou ni on kilti ki ta’w, moun pé pa ka fouré men adan. Lè i ka fèt an jan lasa, nou ka kyouyé léwòz la. Sé lè i minui é fanmi a minui, sé lè tanbou la ka rantré an puisans. Si sé konsa sa ka fèt, myé vo nou rètouné o kou-t-tanbou sovaj. Sa ja komansé. Lé kou-t-tanbou nou ka fè la, mé sé sa. Wi, fò fè’y. Tanbou sé patrimwàn an nou, sé nanm an nou.

Jan sa k’ay la la, sé konsi yo ka frenné kilti la. B’an di’w ! Pè Kancel, ou konnèt a ki lè i té ka vin adan on léwòz ? A dézè-d-maten. Ki jan ou pé fè on léwòz arété a minui ? Moun ki ka pran dé désizyon kon sa, sé moun ki pa konnèt kilti. Si sé sa, nou ké rètouné an mawonnaj. Uitè-d-swa – jou ouvè, sé konsa léwòz la ka va !

An ni on dènyé biten a di osi pou lajénès. Sa nou vwè osi lè sé gran nonm la té ka chanté, lè yo té ka maké, té ni onlo rèspè. Lèwvwè boug a fè 3-4 chan, i ka lagé mikwo la ba on nòt. I pa’a gadé mikwo la tout swaré la. Menm biten pou makè la. Chantè ka pawtajé. Lè ou chanté chan la, ou ka fè 3-4 pou konmansé chan la é on moman moun la i a koté a’w ou ka ba’y mikwo la pou i fè dé kou osi. Kouté sé kasèt la, lè Kristèn ka chanté ou ka tann Kristèn ka chanté, Dampin ka chanté, Iverna ka chanté. Sé menm chan la, chak ka fè on kou-d-dan. Tin on pawtaj. Sa vlé di ansanm nou ka fè gwoka la monté. Lè chak moun bay on pal, mizik la ka monté on wotè. Mé aprézan, yo ka pran mikwo la pou chanté chan jis a lafen. Pawtaj lasa, nou pèd sa. Fò toujou pansé a lézòt. Fò pa ou enki rété vou menm ka fè tout ba’w.  Sa pa ni sans ! Léwòz, fò ou ni anpil anpati. Égoyis tou sa, sa pa an gwoka la. Gwoka la sòti owa agrikiltè, péyizan, moun ka vwè mizè é sé moun a ka di tout penn é mizè a yo. É sé la ou ka santi sa moun a ka di la, sé on vérité i ka di. I pa’a fè sanblan. Sé pou sa lè ou tann sa, sa ka mété’w adan on léta pas sé vérité. I ka di’w li avè tout émosyon la. A pa maji. Pa ni jwé la, pa ni sanblan la. Tout penn é mizè nou viv, tout vi a Gwadloupéyen sé adan sa i yé !

Sa sé on ti témwanyaj asi sèktè nò Bastè. Mé, ni dòt koté moun ni dòt pratik. Vou, fò ou ké ay vwè yo pou yo ba’w grenn-sèl a yo osi.